کشتار کاتین (یا کشتار جنگل کاتین) به کشتار دسته جمعی حدود ۲۲ هزار اسیر جنگی لهستانی در دوران جنگ جهانی دوم توسط کمیساریای خلق در امور داخلی اتحاد جماهیر شوروی گفته می‌شود. در دوران جنگ جهانی دوم کمیساریای خلق در امور داخلی شوروی با نظر مثبت استالین و به دستور بریا رئیس پلیس مخفی اتحاد شوروی، هزاران نفر از اسرای جنگی لهستانی شامل افسران، نیروهای امنیتی و انتظامی و دگراندیشان و نخبگان را اعدام کرد. دولت شوروی کمسیون تحقیقی به راه انداخت و روزنامه پراودا (حقیقت) سه روز پس از انتشار اخبار مربوط به قتل عام؛ در ۱۶ آوریل سال ۱۹۴۳ از خیمه شب بازی دشمن دم زد و نوشت: خون صدها هزار قربانی به گردن قاتلان نازی است و قاتلان به زودی به سزای جنایات خودشان خواهند رسید. با پایان یافتن جنگ جهانی دوم، دادگاه نورنبرگ تلاش زیادی برای متهم کردن آلمان درباره این کشتار صورت داد. در دادگاه نورنبرگ نیز، (در رابطه با کاتین)، انگشت اتهام به سوی نیروهای هیتلر رفت. ولی سرانجام سالها بعد نتیجه تحقیق بین‌المللی، شوروی را مقصر شناخت.
قتل عام کاتین در وقایع سال ١٩٣٩ و اشغال لهستان ریشه دارد. در روز اول سپتامبر این سال، ارتش آلمان نازی به خاک لهستان وارد شد. هفده روز بعد، ارتش سرخ نیز به بهانۀ حمایت از روس تباران مقیم لهستان، بخش دیگری از خاک این کشور را اشغال کرد. ارتش لهستان که حدود دویست هزار نفر از افرادش زندانی شدند، زیر ضربات دوجانبۀ آلمانی ها و روس ها از هم پاشید. چند روز بعد پس از اشغال، سازمان امنیت شوروی ادارۀ امور زندانیان لهستانی را به دست گرفت و پس از جمع آوردن آنها در چندین اردوگاه، بخشی از آنان را به غرب شوروی منتقل کرد. در مرحلۀ بعد، نزدیک به نیمی از زندانیان جنگی که سربازهای ساده بودند، آزاد شدند. در نهایت، سازمان امنیت شوروی، حدود بیست هزار نفر از آنها را تحت نظارت خود نگاه داشت. بعد از صدور حکم اعدام توسط رهبران شوروی، زندانیان گروه گروه با قطار و سپس کامیون به قتلگاه برده می شدند. آنها را در کنار گودال می خواباندند، دست ها را از پشت می بستند و سپس با شلیک یک گلوله به پشت گردن، به زندگی آنان پایان می دادند. همۀ قربانیان جنگل کاتین با سلاح کمری والتر به قتل رسیدند. این سلاح ساخت آلمان بود وتعداد زیادی از آن، در استونی به دست روس ها افتاده بود. اسناد موجود نشان می‌دهد که کشتار کاتین، توسط بریا رهبری شده است و اعضای رهبری سیاسی حزب کمونیست در آن نقش داشته‌اند. همچنین نقشِ کمیساریای خلق در امور داخلی (NKVD) یا به اصطلاح «پلیس مخفی» در این واقعه تایید شده‌است. دو سال بعد نظامیان آلمانی جنجال تبلیغاتی بزرگی را بر علیه شوروی به وجود آوردند. نازی‌ها اخبار را به شتاب پخش کردند و اعلام کردند که در پیرامون جنگل کاتین، گورهای بی نام و نشانی کشف شده که بقایای ۴۱۴۳ جسد را در خود دارد، تمام قربانیان لباس افسران لهستانی به تن دارند و اعلام شد که بی گمان مسئول این جنایت دولت شوروی است. در برابر حکومت شوروی نام کاتین را در فهرست نام‌های سانسور شده خود قرار داد. روزنامه پراودا (حقیقت) سه روز پس از انتشار اخبار مربوط به قتل عام؛ در ۱۶ آوریل سال ۱۹۴۳ از خیمه شب بازی دشمن دم زد و نوشت: خون صدها هزار قربانی به گردن قاتلان نازی است و هیچ لهستانی دروغ آنان را باور نمی‌کند و قاتلان به زودی به سزای جنایات خودشان خواهند رسید.
انگیزه های کشتار
70 سال پس از قتل عام کاتین، پژوهشگران لهستانی و روس همچنان زوایای تاریک آن را می کاوند. امروزه روشن است که هدف شوروی از این جنایت حساب شده، نابود کردن نخبگان لهستان و ایجاد اختلال در عملکرد دولت آن بود. استالین و مقامات امنیتی شوروی می پنداشتند که با از میان برداشتن افسران و کارمندان عالی رتبه، خواهند توانست از شکل گیری مجدد یک دولت مستقل لهستانی پیش گیری نمایند. خاطرۀ کاتین برای مردم لهستان به قدری دردناک و حساس است که برقراری روابط دوستانه با روسیۀ امروزی را مشروط به عذرخواهی مسکو می دانند. دولت روسیه البته مسئولیت تاریخی جنایت را پذیرفته اما هنوز رسماً معذرت خواهی نکرده است. هفتاد سال پس از جنایات استالینی، هواپیمای رییس جمهوری لهستان، در نزدیکی جنگل کاتین سقوط کرد. همدردی استثنایی روس ها با لهستانی ها در این واقعۀ اخیر، باعث شده است که اینک بسیاری از ناظران، شرایط تاریخی را برای آشتی عمیق میان روسیه و لهستان بسیار مناسب بدانند.
کاتین در ادبیات و هنر
کاتین به عنوان جرمی علیه بشریت در شعر شاعران و قصه نویسندگان راه یافته‌است. هنرمندان با تندیس و موسیقی و نقاشی و فیلم از آن یاد کرده‌اند. یاتسِک کاچمارسکی شاعر لهستانی، در شعر مرثیه کاتین، از زنان و مردانی حرف می‌زند که حتی قبر ندارند. آهنگساز لهستانی آندژِی پانوفنیک قطعه زیبای سنگ نبشته کاتین را ساخته‌است. Adam Aston ترانه زیبایی در مورد کاتین تنظیم کرده‌است. کارگردان بزرگ لهستانی آندژی وایدا که پدرش در شمار قربانیان کاتین بوده و خودش در دوران نوجوانی به نهضت مقاومت علیه نازی‌ها پیوسته، در سن ۸۱ سالگی پشت دوربین کارگردانی فیلم کاتین نشست و آن واقعه را با الهام از کتاب «آندژی مولارچیک»، به تصویر کشید.
اسناد منتشر شده درباره قتل عام
روزنامه لوموند چهارشنبه ۲۸ آوریل ۲۰۱۰ از انتشار اسناد کشتار کاتین خبر داده‌است. بنا بر گزارش لوموند به دستور «دیمیتری مدودف» (رئیس جمهور روسیه) بخشی از اسناد سابقاً سری مربوط به کشتار کاتین (اسامی امضا کنندگان، عاملان و قربانیان) روی اینترنت قرار گرفته‌است. این اسناد که نامه «لاورنتی بریا» به استالین که در آن پیشنهاد اعدام اسرای لهستانی درج شده‌است، نقش پلیس مخفی (NKVD = کمیساریای خلق برای امور داخلی) را در قتل عام افسران و روشنفکران لهستانی، نشان می‌دهد. نامه بریا، امضای مولوتوف، وروشیلوف، کالینین، میکویان و کاگانوویج (اعضای دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی) و بازجویانی جون کوبولف، مرکولف و باش‌توکف، را نیز دارد. در این نامه همگی با کشتن اسرا موافقت می‌کنند و استالین بر تصمیم آنها (یعنی اعدام اسیران) مهر تأئید می‌زند. امضای استالین روی صفحه اول نامه موجود است. مضمون این نامه از این قرار است. ۵ مارس ۱۹۴۰ کمیساریای خلق اتحاد شوروی در امور داخلی مسکو رفیق استالین تعداد زیادی از افسران سابق ارتش لهستان، پرسنل پلیس، ماموران اطلاعاتی، ناسیونالیست‌ها، ضد انقلابیون، فراری‌ها و دشمنان قسم خورده و کینه توز نظام شوروی، در اردوگاه‌های «کمیساریای خلق برای امور داخلی» NKVD و در مناطق غربی اوکراین و بلاروس هستند. افسران ارتش و پلیس دست از تحریک برنمی دارند و منتظرند آزاد شوند تا به فعالیتهای ضد انقلابی خودشان علیه نظام شوروی ادامه دهند. کمیساریای خلق برای امور داخلی (NKVD) به شورش و فعالیتهای ضدانقلابی در استانهای غربی اکراین و بلاروس، بو برده‌است و معلوم شده، افسران سابق لهستان... در آن نقش بارزی دارند. در میان متخلفان بازداشتی تعداد قابل توجهی جاسوس و ضدانقلاب وجود دارد...(بریا در ادامه نامه تعداد اسرا و درجه نظامی آنان را شرح می‌دهد و تأکید می‌کند که زندانیان که در میان آنها کشیش، زمیندار، کارخانه دار، جاسوس، زندانبان، ژاندارم و مهاجر فراری هم دیده می‌شود، همه دشمنان خلق و اتحاد شوروی هستند و باید اعدام شوند. استالین هم موافقت می‌کند...)
