بناب (بیناب:به معنای ته آب) یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز اداری شهرستان بناب است. این شهر در کنار رودخانهٔ صوفی‌چای و در دامنهٔ جنوبی کوه سهند گسترده شده‌است. بناب با داشتن ۸۹،۲۸۵ نفر جمعیت و ۷ کیلومتر مربع مساحت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، ششمین شهر بزرگ و پرجمعیت استان شمار میرود. این شهر در ۱۲۰ کیلومتری جنوب غربی استان واقع شده است.و از سال ۹۳ طرح ایجاد منطقه ویژه اقتصادی سهند به تصویب دولت رسید.
پیشینهٔ آثار تاریخی کشف‌شده در ارتفاعات جنوبی گورستان‌های قره قشون به سده‌های هشتم و نهم هجری می‌رسد و نشانگر رونق و آبادانی بناب در عصر صفویان است.[۲] مردم شهر بناب ترک بوده و به زبان ترکی آذربایجانی می‌گویند و پیرو دین اسلام و مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی هستند. بر اساس نشانه‌ها و آثار شناخته شده در شهر بناب، قدمت تاریخ و تمدن این شهر به شش هزار سال پیش می‌رسد که به احتمال زیاد اولین قوم آریائی این محل را به جهت آب و هوای معتدل و بارندگیهای سالیانه و زمین‌های مسطح و هموار و قرار گرفتن اراضی در دامنه‌های سهند و سواحل دریاچه ارومیه برگزیده باشند. وضعیت جغرافیائی منطقه و آثار به دست آمده از کاوش‌های محلی نیز با توصیفات شهر تاریخی شیز انطباق دارد. آثار به دست آمده از حفاری‌های قره تپه گزاوشت و قیزلار قلعه سی (قلعه دختران) که یکی از نود و سه تپه باستانی می‌باشند و همچنین وجود سی و شش غار مربوط به یکدیگر (معماری صخرهای صور) که نشانگر زندگی‌های دسته جمعی در دوران ماقبل تاریخ است. همچنین کشف آثار قدیمی مانند ظروف سفالین، فلزی و نشانه‌های تمدن شهری تا عمق چند متری زمین، این سابقه طولانی را تأیید می‌کند.
شهر بناب توسط تپه‌های متعددی احاطه شده‌است. از جمله قره کولوک، تپه قبرستان قدیمی محله مهرآباد، تپه گزاوشت در محله گزوشت، تپه قره چپق و تپه‌های سپیگان، تپه آغاجاری، تپه بابالار، شیزگان تپه، همچنین تپه‌های باستانی که مساجد زرگران، مهرآباد و میدان بر روی این تپه‌ها قرار گرفتهاند، از دوره اسلامی تا شش هزار سال پیش قدمت دارند.
حمدالله مستوفی در ۷۴۰ قمری در کتاب نزهة القلوب خود، زبان مردم شهر مراغه را (که بناب در آن دوران از توابع آن بشمار می‌آمد) «پهلوی مغیر» یا «پهلوی معرّب» نامیده که منظور همان زبان آذری است. وجود مراسم‌های متعدد تاریخی و باستانی در این شهر حاکی از این مطلب است که مردم دارای اعتقادات مذهبی قوی هستند، خصوصاً تعدادی از مساجد (زرگران، مهرآباد، گزاوشت و …) بر روی آتشکده‌های باستانی و تاریخی ساخته شدهاند. آیین مردمان بناب از دوران صفویه تا کنون شیعهٔ ۱۲ امامی است. شهرستان بناب بار دیگر در زمان قاجاریه در حمله شیخ عبدالله دچار خسارات سنگینی شد، این حملات از طرف جاده قدیمی محال گاودل و توسط شیخ عبدالله انجام پذیرفت که در نتیجه حصار دروازه جنوبی شهر کاملاً ویران گشت. با این وجود علی‌رغم همه این رخدادهای تاریخی، هنری راولینسون (از جهانگردان انگلیسی) در سال ۱۲۵۲ ه. ق ضمن بازدید از بناب آن را یکی از زیباترین شهرهای ایران نامیده‌است.
بناب در زبان ترکی به معنای [هزار خانه ] است و این معنای اصلی در زبان محلی هاست ودر لغتنامهٔ دهخدا، فرهنگ فارسی معین و فرهنگ عمید واژهٔ بناب به معنی «قعر آب» و «ته آب» آمده‌است؛ لغتنامهٔ دهخدا دو توضیح دارد که یکی می‌گوید آنجایی که جریان آب در آن به پایان رسد، و دیگری می‌گوید آغاز و منبع آب.
بناب با توجه به موقعیت جغرافیایی و پتانسیل‌های گوناگونی که دارد، پیشرفت چشمگیری از لحاظ صنعت داشته. از جملهٔ عواملی که در این امر تأثیر داشته‌اند می‌توان به وجود نیروگاه حرارتی تولید برق با توان تولید بالانیروگاه حرارتی سهند در این شهر اشاره کرد همچنین بناب به قطب جدید تولید فولاد ومیلگرد در منطقه شمال غرب کشور تبدیل شده است. بناب دارای ۲۵ اثر تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران است که از این میان، ۸ اثر مورد حفاظت قرار گرفته‌است. از مهمترین آثار تاریخی این شهر می‌توان به مسجد مهرآباد، حمام مهرآباد و مسجد میدان (گزاوش) اشاره کرد.
همایش بزرگ دوچرخه سواری در سال ۱۳۷۷ شمسی، توسط محمد میرزادوست، رئیس وقت اداره تربیت بدنی بناب و فرماندار پیشین بناب، بنیانگذاری شده‌است و این همایش هرساله با حضور بیش از۳۰۰۰۰دوچرخه سواردر شهرستان بناب برگزار میشود ودر پایان، جوایزی با قرعه کشی به شرکت کنندگان اهدا می‌گردد. در این شهرستان، در هرخانه، حداقل یک دوچرخه وجود داشته و اغلب مردم با دوچرخه به محل کار خود می‌روند.
از جملهٔ صنایع دستی بناب می‌توان به طراحی روی قالی، قالی‌بافی، قلمزنی روی مس و منبت‌کاری اشاره کرد. همچنین انگور و خیار و پیاز از مهمترین محصولات کشاورزی این شهر به‌شمار می‌روند. خشکبار و کباب سنتی بناب نیز شهرت جهانی یافته‌است. از سوغات بناب می‌توان به دوشاب بناب، حلواهای بناب از جمله ساری حلوا، بزرک حلوا و نخودلی حلوا و نیز صنایع دستی مختلف و نیز انواع شیرینی‌جات بناب مانند نقل و باقلوا و …همچنین لازم است ذکر شود که کباب بناب که اکنون در آستانه ثبت جهانی شدن است یکی از غذاهای ایرانی اصیلی است که شهرت آن تا دورترین نقاط کشور رسیده‌است.سمنو نیز طبیعی ترین غذا بوده که تنها از آب جوانه گندم ،آرد و آب تهیه میشود و بسیار شیرین است و حتی قند درون آن نیز طبیعی بوده و از نوع مالتوز است.
کباب بناب قدمتی 77 ساله دارد و برای اولین بار مش صمد آشپزباشی که آن موقع در راسته بازار شهرستان بناب مغازه داشته، این نوع کباب ها را طبخ می کرده است. یکی از مهمترین ویژگی های این کباب ساطوری بودن آن است. اما ظاهرا مدل ساطوری در گذشته استفاده می شده است، اینک بنا به برخی دلایل این مقوله کمرنگ و حتی منسوخ شده است. بنیانگذار این نوع کباب همانگونه که اشاره شد، شخصی به نام صمد آشپزباشی که حدود 77 سال پیش در راسته بازار ، اوزون بازار (بازار بلند) تیمچه دوم دکان داشته، و معروفیت کباب بنا از مغازه ایشان شروع شده است. در ان زمان اشخاص دیگری چون حمید کرمی، بلال اسداللهی و ... به آن سبک کباب می پختند، که اینک هیچ کدام در قید حیات نیستند.
شهرستان بناب با ۸۴۰ کیلومتر مربع وسعت در جنوب غربی استان آذربایجان شرقی واقع شده است و فاصله مرکز شهرستان با مرکز استان ۱۲۰ کیلومتر است. شهرستان بناب از شمال به شهرستان عجب شیر ، از شرق به شهرستان مراغه، از جنوب به شهرستان ملکان و از غرب به شهرستان میاندوآب در استان آذربایجان غربی و دریاچه ارومیه محدود می شود. بناب از دیر باز از یک موقعیت ممتــــاز جغرافیائـــی برخوردار بوده و راههای بزرگ تجارتـی و کاروانی از آذربایجان به بین النهرین، شامات، حجاز و غرب کشــور از آن عبور میکرده اسـت و امروزه نیز با قرار گرفتن در نقطه تلاقی محورهای اصلی آذربایجان شرقی، کردستان، کرمانشاه، عتبات عالیات و دسترسی به راههای آهن و هوائی ضمن این که موقعیت خـود را حفظ کرده بلکه بر موقعیتش نیز افزوده شده است و همیشه به عنوان یک شهر مطرح در شمال غربی کشور مــورد توجه قرار گرفته است. شهرستان بناب در جلگه ای صاف و هموار قرار گرفته كه از طرف شرق به كوههای غربی سهند و از غرب به سواحل پست دریاچه ارومیه محدود می گردد. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دریا ۱۶۰۰ متر است كه در بلندترین نقطه (قزل داغ) ۲۲۵۰ متر و در پست ترین (آخوند قشلاق) ۱۲۸۰ متر می باشد. این شهرستان از یک بخش به نام مرکزی تشکیل و دارای ۳ دهستان میباشد، بطوری که دهستان بناجوی غربی به مرکزیت روستای خانه برق جدید، دهستان بناجوی شرقی به مرکزیت روستای خوشه مهر و دهستان بناجوی شمالی به مرکزیت روستای روشت بزرگ قرار دارند. شهرستان بناب از یک شهر بنام بناب و تعداد ۲۹ روستا تشکیل شده است. جمعیت شهرستان بناب حدودا ۱۳۰,۰۰۰ نفر میباشد که از این تعداد ۷۶٫۶۱۰ نفر (۶۰ درصد جمعیت کل شهرستان) در مرکز شهرستان ساکن اند. زبان رایج محلی این شهرستان ترکی بوده و مذهب اهالی این منطقه شیعه اثنی عشری میباشد. فرهنگ بناب در قبل از اسلام و بعد از اسلام به دو صورت در ایام عید بود: درقبل از اسلام در عید نوروز جشن گرفته و پایكوبی مشغول شده و بازدید بزرگان ایل و طایفه می رفتند. عید پاییزه نیز در این دوره رواج داشته و بعد از برداشت محصولات كشاورزی انجام می گرفته است. در بعد از اسلام و به تبعیت از دین مقدس اسلام مانند عید غدیر، عیدقربان، عید مبعث امامان به دو عید نوروز و پاییزه اضافه شدند. مردم نیز در این اعیاد به دید و بازدید بزرگان می رفتند. در كنار این عیاد انواع رسومات محلی ومنطقه ای شامل ختنه كردن نوزادن، شب یلدا، چله بزرگ و كوچك نیز مرسوم بوده است.
این شهرستان دارای دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور، دانشگاه بناب و دانشكده سماء واحد بناب میباشد. در شهرستان بناب دو حوزه علمیه نیز وجود دارد که از حوزه‌های معروف و فعال استان می‌باشند. بخش کشاورزی در شهرستان بناب به عنوان یکی از محورهای پنجگانه توسعه همه جانبه این شهرستان مطرح بوده و به همین لحاظ در طول برنامه های پنج ساله تلاش و سرمایه گذاری کلانی برای دستیابی به اهداف توسعه در بخش کشاورزی انجام شده است. در شرایط کنونی، شهرستان بناب با برخورداری از ۱/۸ درصد از مساحت اراضی کشاورزی استان ۸/۷ درصد تولید محصولات زراعی، ۹/۳ درصد تولید محصولات باغی و ۷/۲ درصد تولید محصولات دامی استان را به خود اختصاص داده است. بخش کشاورزی در بناب همچنین با جذب ۸۵ درصد از شاغلان شهرستان به صورت مستقیم و غیرمستقیم بیشترین اشتغال زایی را نسبت به سایر بخش ها در اختیار دارد. در حال حاضر سطح زیرکشت محصولات زراعی در بناب حدود ۸۰۹۱۲ هکتار است که ۲۴/۶ درصد محصولات زراعی در شهرستان به صورت دیم و ۷۵/۴ درصد محصولات به صورت آبی برداشت می شود. اقتصاد شهرستان بناب مثل اغلب نقاط كشور ایران بستگی به تولیدات كشاورزی و دامی دارد. در امر كشاورزی در بعضی موارد علاوه بر تامین نیازهای منطقه مقداری نیز از محصولات مختلف به سایر شهرهای استان آذربایجان و همچنین به نقاط مختلف كشور صادر می گردد، كیفیت شاغل و تركیب آنها نشانگر این است كه این منطقه در قالب اقتصادی به عنوان یك مركز كشاورزی محسوب می شود و درصد بیشتری از شاغلین را كارها و فعالیت های مربوط به كشاورزی تشكیل می دهد. در بعضی موارد حتی بخش صنعتی نیز متاثر از فعالیت های كشاورزی وابسته به آن است علاوه بر كشاورزی و صنعت در حالت كلی اموری مانند كارهای ساختمانی، تشكیل بازارهای دواب، خدمات، حمل و نقل و غیره نیز بخشی از فعالیت های اقتصادی را شامل می شود.
جاذبه های بناب
کبوترخانه بناب: در بناب کبوترخانه‌ها بعنوان مکانی برای گرد آمدن کبوتران احداث میشد. به هنگام پرواز دسته جمعی و یا نشستن در برج منظره خوب و لذت آفرینی داشت، آوازهای جالب موسیقی وار سر می دادند. کسی مزاحم کبوترها نبود، برای حفاظت از کبوتران و این که کبوتران از کبوتر خانه نروند در زمستان خصوصا در فصل بارندگی برف، چون کبوتران نمی‌توانستند از صحرا دانه و غذا پیدا نمایند، به کبوتران دانه می‌دادند. در شهر معمولا کبوترخانه را در حیاط می‌ساختند، کود زیادی برداشت می نمودند برای استفاده کشاورزی خودشان، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری، کبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند. هنوز هم در برخی از مناطق بناب کبوتر خانه دایر است. حتی برخی مناطق در کنار کبوترخانه‌ها مکان‌هایی مشابه نیز برای پرورش طاووس احداث کرده اند.
مسجد زرگران بناب: این مسجد در خیابان زرگران شهرستان بناب قرار گرفته که از طرف غـرب به بازار قدیمی حاج تقی و بازار مسگران و آهنگران متصل است. مسجد زرگران از مساجد قدیمی کشور در شهرستان بناب استان آذربایجان شرقی و در خیابان زرگران واقع شده است و مربوط به دوران صفویه است. مسجد زرگران شهر بناب از مساجد دوره صفوی و از نظر معماری و تزئینات ستون و سر ستونهای چوبی تقریبا مشابه مسجد اسماعیل بناب است. این مسجد دارای هشت ستون چوبی منقوش می باشد که نمای خارجی آن آجر کاری زیبایی دارد. این مسجد در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۰۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد مهرآباد: مسجد مهرآباد در کنار میدانی به همین نام در شهر بناب واقع شده و شامل صحنی باصفا و شبستان و مناره کاشیکاری شده میباشد. برطبق کتیبه‌ای که در دیوار شمالی مسجد نصب شده بانی بنای مسجد، بی بی جان خانم دختر منصور بیگ بوده که در سال ۹۵۱ در زمان سلطنت شاه طهماسب، آن را ساخته است. شبستان اصلی در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته که بوسیله چند پله می‌توان بدان راه یافت. این بنا با هیبتی سترگ در میدان نسبتاً بزرگی هر انسان تازه وارد را به دیدار خود فرا می‌خواند. آن را ایوان، شبستان، مناره و محرابی است اندکی متفاوت با مساجد دیگر که انسان بی اختیار تحت تأثیر ذوق و ظرافت و اصالت بنایش قرار می‌گیرد. احداث این مسجد که از نفائس و مفاخرات عصر صفوی است. ظرافت و سبکی، تناسب و شکوه تزئینات به خصوص مناره لاجوردیش از آن اثری در خور ستایش است. این مسجد را از لحاظ ساختمان زیبا،تزئینات بدیع و لوح تاریخی، باید یکی از آثار گران‌بها و در حقیقت گنجینه‌ای از معماری عصر صفوی دانست که هر یک از عناصر درون آن معرف ذوق و هنر آفرینندگان زبردستی بوده که نهایت حوصله اعجاز را در ظهور آنها به کار گرفتهاند. اندیشه و فکر حراست از هنر کهن نه تنها در شیوه معماری آن رعایت شده بلکه توجه به استحکام بنا، نوع سقف بندی، آرایش ستونها و تیرهای حمال بدان منظره‌ای سحر آمیز بخشیده که ارباب ذوق و هنر را به تحسین و حیرت وا داشته است.می‌توان گفت این بنا ازعالیترین نمونه‌های هنر و ذوق عصر صفوی بوده که بدست معماران و نقاشان صاحب نام آن عصر بنیاد جاویدانه یافته است. نقشه‌های اسلیمی و طرحهای زنده مکتب اصفهان به این مجموعه شکوه خاصی بخشیده، هماهنگی رنگ‌ها در خلق فضای روحانی مومنین را به تفکر وا می‌دارد.
مسجد اسماعیل بیگ بناب: مسجد اسماعیل بیگ پس از مساجد مهرآباد و میدان بناب، یکی از بناهای زیبا و مستحکم بناب به شمار میرود که از نقطه نظر ساختمان و همچنین ایوانی که در جلوی شبستان آن ساخته شده، یکی از آثار جالب دوران صفوی است. ایوان تا آنجا که ممکن بوده، پرشکوه و جالب بنا شده و چهار ستون چوبی آن دارای سرستون‌های زیبایی است که تا حدودی ایوان عالی قاپو و چهل ستون اصفهان را به خاطر می‌آورد. نکته مهم در خاصیت و جذابیت این بنا، نمایش گوشه‌هایی از سبک معماری و هنر تزئینی ایران باستان در بخشهایی از این فضای مقدس است که بدون هیچ کاستی آن را به صورت یک اثر تاریخی مهم و ماندگار در آورده است. این اثر در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۶۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عمارت سیف العلما بناب: عمارت سیف العلما در اصل متعلق به شیخ علی قاضی بنابی ملقب به سیـف العلماء است که این لقب از طــرف ناصرالدین شاه و بعد از پیروزی شیـخ علی قاضی و مردم بناب در مقابل حمـله اکراد به وی اعطا شد. تاریخ ساخت آن اوایل دوره قاجاریه میباشد. این ساخـتمان که به شماره ۳۹۲۹ در فهرست آثار ملی به ثبـت رسیده است، در سال ۱۳۷۹ از طرف میراث فرهنگی خریداری شده که ساختمان شماره ۲ اداره میـراث فرهنگی بناب محسوب و همزمان نیز مرمت کلی آن آغاز شده است.
قره قشون بناب : منطقه گردشگری قره قشون بناب از تفرجگاه‌های اصلی این شهرستان است. منطقه گردشگری قره قشون یکی از نقاط خوش آب و هوا و گردشگری بناب است که هر هفته بخصوص در ایام تعطیلات هزاران نفر از قشرهای مختلف مردم برای استفاده از آب و هوای این محل در آن حضور می‌یابند. این منطقه در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۰۵۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. محوطه کوه قره قشون مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان بناب، بخش مرکزی، روستای خلیلوند و در نزدیکی روستای تازه کند زوارق واقع شده است.
تالاب قره قشلاق بناب: تالاب قره قشلاق بناب که به دلیل زیبائی و تنوع گونه‌های جانوری و گیاهی به عروس تالابهای شمالغرب کشور شهرت یافته است، یکی از تالابهای اقماری و چسبیده به دریاچه ارومیه است که محل زیست پرندگان مختلف به شمار میرود. از ﺟﻤﻠﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺎﻻب ﻗﺮه ﻗﺸﻼق ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ویژه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓتن آن در ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ درﯾﺎﭼﻪ اروﻣﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﭘﺎرک ﻫﺎی ﻣﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺸﻮراﺳﺖ. زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻫﺎی ﺗﺎﻻب ﺑﻪ حدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزدﯾﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آنرا ﺑﻬﺸﺖ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﮐﺮده اﻧﺪ این تالاب به دلیل وجود گونه‌های جانوری و گیاهی کم نظیر اهمیت بسیار دارد و از سال ۱۳۶۴ به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شده است. این تالاب در سیزده کیلومتری جنوب غرب بناب قرار دارد، از طریق بناب ملکان فسندوز قابل دسترسی است و جاده آسفالت ندارد.
روستای سور : در شهرستان بناب (آذربایجان شرقی) دو روستای هدف گردشگری وجود دارد که معماری پلکانی آنها برای گردشگران جذاب میباشد. یکی روستای توته خانه است که حدود ۷۰۰ خانوار جمعیت دارد و دیگری روستای سِوِر میباشد که در نزدیکی روستای توته خانه واقع شده و ۷۰ خانوار دارد. دو روستای سور و توته خانه با توجه به معماری منحصربه فردی که دارند می‌‌وانند به عنوان دایره المعارف معماری روستایی کشور مورد تحقیق و بررسی قرار گیرند. روستای توته خانه و سور دارای معماری صخرهای بوده و به دلیل جلوگیری از نفوذ سرما در فصل زمستان اکثر خانهها دارای در و پنجره کوچکی هستند. معماری خانههای روستا که متأثر از شرایط اقلیمی، محیط طبیعی، نحوۀ معیشت و فعالیتهای اقتصادی روستاییان شکل گرفته، با طبیعت اطراف خود هماهنگی دارد. وقتی از دور روستاهای سور و توتاخانه را می بینیم که در شیب کوه ساخته شده اند شاید اولین چیزی که در ذهن تداعی بکند روستای ماسوله باشد. در این نوع معماری حیاط ساختمان‌های بالا دست پشت بام منازل پائین دست میباشد. خانههای مجتمع دارای ایوانهائی با ستونهای چوبی و اندود شده با خاک ناخالص میکا است و روستا در زیر نور آفتاب به نقره ای میزند که واحدهای صخره ای در زیر این خانهها به عنوان انباری مورد استفاده قرار می گیرد. در مورد سابقه استفاده از خاک میکا به عنوان اندود می توان به نوشته هردوت مورخ یونانی مراجعه کرد که در کتاب خود چنین اشاره می کند که وقتی وارد سرزمین ماد می شویم قلاع مادها زیر آفتاب همچون ساختمان‌هایی که از نقره ساخته شده می درخشند و این را در تمامی نقاطی که جزو سرزمن ماد بوده امروزه نیز مشاهده میکنیم که بصورت لعاب پاشیده دیده می شود. روستای سِوِر حدود ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قدمت داشته و مانند کندوان دارای معمار صخره ایست و ساختمان‌‌ها در دو طبقه قرار دارند چنانکه خانههای آجری کنونی بر روی خانههای دست کند صخرهای گذشته بنا شدهاند. روستای صخرهای سور در شهرستان بناب بخش مرکزی، روستای سور واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۰۸۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای توته خان : روستای توته خان یا توته خان در ۲۴ کیلومتری شهرستان بناب (آذربایجان شرقی) دو روستای هدف گردشگری قرار دارد که معماری پلکانی آنها برای گردشگران جذاب میباشد. یکی روستای توته خانه است که حدود ۷۰۰ خانوار جمعیت دارد و دیگری روستای سِوِر میباشد که در نزدیکی روستای توته خانه واقع شده و ۷۰ خانوار دارد. دو روستای سِوِر و توته خانه با توجه به معماری منحصربه فردی که دارند می‌توانند به عنوان دایرهالمعارف معماری روستایی کشور مورد تحقیق و بررسی قرار گیرند. روستای توته خانه و سِوِر دارای معماری صخرهای می‌باشند و به دلیل جلوگیری از نفوذ سرما در فصل زمستان اکثر خانهها دارای در و پنجره کوچکی هستند. معماری خانههای روستا که متأثر از شرایط اقلیمی، محیط طبیعی، نحوۀ معیشت و فعالیتهای اقتصادی روستاییان شکل گرفته، با طبیعت اطراف خود هماهنگی دارد.
بازار مسگران : در مسیر مغازه‌های کوچک چاقو سازی از صنایع دستی بناب به چشم می خورد که دسته ی برخی از چاقوها از استخوان حیوانات تهیه شده است. در ادامه مسیر بازار مسگران دیده می شود. مسگران بناب زمانی تا شهرهای دوردست در سایر استانها ظروف مسی صادر می‌کردند و کیفیت قلمزنی این منطقه بسیار بالا بود. حتی بین مسگران بومی در این شهر زبان مخصوص مسگری رایج بود که وقتی صحبت می‌کردند، کسی مفهوم آن را متوجه نمیشد.
حمام حاج فتح اله: بنای تاریخی حمام حاج فتح اله متعلق به دوران قاجار است. این حمام از جاذبه‌های بافت قدیمی شهر بناب است. این بنا یکی از مهمترین گرمابه‌های شهر بوده است اما متأسفانه مدت‌ها متروکه بود و مالک جدید قسمتی از گنبد آن را تخریب کرد و حمام جدیدی را ساخت. البته بخش بیشتری از بنای حمام هنوز پابرجاست که نیاز به تعمیر و مرمت دارد.
پل پنج چشمه: پل پنج چشمه در مسیر رودخانه صافی در شهر بناب بنا شده است. قدمت این پل متعلق به دوران صفوی است. نمای پل آجری و کف پل سنگ‌فرش است. بنای پل از پنج چشمه طاقی شکل تشکیل شده است. پل پنج چشمه درسال ۱۳۷۹در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مسجد جامع گزاوشت
مسجد جامع گزاوشت در کنار میدان تره‌بار بناب، معروف به گزاوشت قرار دارد. با قرارگیری روی یک پشته، بنای مسجد از سطح خیابان دو متر بالاتر است و شاید به همین دلیل، چشمگیرترین بنای قدیمی مرکز بناب به‌شمار میرود. نمای خارجی مسجد ساده است و در آن تزیینات خاصی دیده نمی‌شود. سقف شبستان مستطیلی شکل مسجد، روی دوازده ستون، در سه ردیف چهارتایی قرار دارد و با هشت پله، وروردی آن به خیابان متصل میشود. در ضلع شمالی مسجد، ایوانی برای بانوان با عرض سه متر قرار دارد که این ایوان روی ۶ ستون چوبی استوار شده است. در صحن مسجد حجره‌هایی جهت سکونت طلاب علوم دینی جای گرفتهاند. با توجه به سبک بنا و شیوه تزیینات می‌توان ساخت این مسجد را همزمان با مسجد مهرآباد بناب، یعنی اواسط ۱۹ هجری دانست.
سد دوش: سد دوش در شمال شرقی شهرستان بناب قرار دارد و با احداث در سال ۱۳۸۷، روی رودخانه چوان چای ساخته شده است. از آب پشت سد به‌منظور تامین آب کشاورزی زمین‌های روستای دوش استفاده میشود. همچنین این دریاچه دارای اکوسیستم خاصی برای پذیرش گونه‌های مختلف پرندگان است و تا به حال میزبان پرندگانی همچون حواصیل، مرغ ماهی‌خوار، خوتكا، سرطلایی و لک‌لک بوده است.
پل لیلان: پل لیلان در یک کیلومتری شهر لیلان، در شهرستان ملکان واقع شده است و از قدیمی‌ترین پل‌های استان آذربایجان شرقی به‌شمار میرود. قدمت این پل به دوره‌ی ایلخانی بازمی‌گردد و در گذشته راه ارتباطی میان همدان، کردستان، مراغه و تبریز بوده است. با ۲۴ متر طول، این پل دارای سه دهنه است و در ساخت طاق‌های آن از آجر و پایه‌ها، موج‌شكن‌ها و پشت‌بندها، از سنگ‌های تراش‌دار استفاده کرده‌اند. پل لیلان در ۹ اردیبهشت سال ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۸۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
.............................
آرشیو
