گِراش شهری است در جنوب استان فارس که در فاصلهٔ ۳۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز و ۲۷۰ کیلومتری شمال غربی بندرعباس قرار دارد. این شهر مرکز شهرستان گراش است. جمعیت گراش بنابر آخرین سرشماری سراسری، ۳۴٬۴۶۹ تن (شامل ۱۰٬۲۰۷ خانوار) گزارش شده‌است. که از این لحاظ پانزدهمین شهر استان فارس و دویست و چهل و سومین شهر ایران به‌شمار می‌رود.
گراش در ارتفاع ۹۱۴ متری از سطح دریا، در منطقهٔ ناودیسی زاگرس واقع شده‌است. این شهر در دشت گراش از شمال و جنوب به وسیلهٔ کوه‌های سرخ و کوه‌های سیاه محصور شده‌است. بلندترین قلهٔ مشرف به شهر، بُنِ مُرُک نام دارد که یکی از قله‌های کوه سیاه در جنوب غربی شهر است. آب و هوای گراش گرم و خشک است و در سال ۲۰۱۸ میلادی، میانگین دمای طول روز آن بین ۱۷ تا ۲۶ درجهٔ سلسیوس متغیر بوده‌است. بنای اولیهٔ شهر گراش حول قلعهٔ همایون‌دژ شکل گرفته‌است که در بالای کوه کلات قرار دارد. این قلعه به صورت متناوب مرکز حکومتی نیمه‌خودمختار بوده که با نام حکام لارستان و بنادر شناخته می‌شده‌اند. کوه کلات امروزه در مرکز شهر قرار گرفته و به نماد شهر تبدیل شده‌است.
مردم گراش اچمی بوده و زبان رایج ایشان نیز اَچُمی است. شهر گراش با دارا بودن ۱۵ اثر تاریخی از دوره‌های مختلف که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، یکی از شهرهای تاریخی جنوب استان فارس محسوب میشود. برکهٔ کَل که بزرگترین آب‌انبار ایران لقب گرفته‌است، یکی از آثار تاریخی شناخته‌شدهٔ این شهر است. دربارهٔ ریشه‌شناسی نام گراش دیدگاه‌های متعددی ارائه شده‌است و نام کنونی را شکلی تغییریافته از نام‌های قدیمی می‌داند. بر اساس یکی از این دیدگاه‌ها، گَراش هم‌ریشهٔ «خَراش» و «غَراش» است که به معنی پراکنده و پریشان ثبت شده‌است و به پراکندگی آبادی‌های گذشته در منطقهٔ کنونی شهر اشاره دارد.
دیدگاه دوم، گراش را از ریشهٔ «گِرِشَه» می‌داند. بافت زمین‌شناسی کوه‌های منطقه از جمله کوه کلات، تشکیل‌شده از سنگ‌ها و خاک‌های رسی مارن است. این خاک‌ها را در زبان اچمی گرشه می‌نامند و گروهی آن را ریشهٔ نامگذاری شهر گراش می‌دانند. دیگر دیدگاهی که در این رابطه مطرح شده‌است، نام شهر را برگرفته از واژهٔ «گَبراش» به معنی سرزمین گبرنشین بیان می‌کند. گبر در زبان فارسی نو به معنی غیرمسلمان و زرتشتی است. این دیدگاه معتقد است که زرتشتیانی که در این منطقه ساکن بوده‌اند، پس از فتح فارس توسط اعراب مسلمان، به مناطق دیگر از جمله هندوستان مهاجرت کرده‌اند. چهارمین و آخرین دیدگاه، واژهٔ «گِرا» را ریشهٔ نام گراش معرفی می‌کند. گرا در گویش گراشی به معنی روشنایی و شعله‌ور بودن است. این نظریه از آن جهت مطرح شده‌است که به علت موقعیت جغرافیایی و عوارض طبیعی اطراف گراش، کوه کلات در تمام طول روز دارای تابش مستقیم نور خورشید است و این نور به مناطق مختلف شهر انعکاس پیدا می‌کند.
تپهٔ گال یکی از آثار به جا مانده از پیشاتاریخ در گراش است که در قسمت جنوب غربی شهر قرار دارد. در واقع تپهٔ گال را می‌توان یکی از مراکز جمعیتی گذشتهٔ گراش دانست. کارشناسان باستان‌شناسی دیرینگی این تپه را چهارهزار سال تخمین زده‌اند. کشف برخی از اشیای سنگی، خشتی و سفالی در محوطهٔ این تپه، نشان از قدمت بالای آن دارد. به طوری که ساکنان اولیهٔ این محوطه را زرتشتیان عنوان کرده‌اند. تپه‌های دیگری نیز در امتداد تپهٔ گال وجود دارند که هنوز مورد کاوش‌های باستان‌شناسانه قرار نگرفته‌اند.
در کتاب‌های درةالتواریخ نوشتهٔ شیخ‌علی ستاری و نیز منتخب‌التواریخ نوشتهٔ حبیب‌الله انصاری اشکنانی، چگونگی شکل‌گیری و تلاش برای استحکامات قلعهٔ همایون‌دژ توسط فرهاد پسر سیامک آمده‌است. فرهاد در سدهٔ اول پیش از میلاد، یعنی همزمان با حکومت بلاش پسر پیروز از پادشاهان اشکانی، به حکومت لارستان می‌رسد.
کشف قبرستانی وسیع حاوی گورخمره‌های گراشی در کاوش‌های باستان‌شناسی منطقهٔ مغ بریمی میناب، یکی دیگر از نشانه‌های تاریخی گراش در دورهٔ اشکانیان است. گراشی به خمره‌های سفالین و نخودی‌رنگی گفته میشود که برای تدفین مرده‌ها به صورت جنینی، از گراش به سواحل خلیج فارس منتقل می‌شده‌است. این آثار، نشان‌دهندهٔ رونق سفالگری گراش در دوران اشکانیان است. وجود آثاری مانند سد ساروجی تنگ‌آب، موید رونق کشاورزی گراش در دورهٔ ساسانیان می‌باشد. این سد که در تنگه‌ای در جنوب غربی شهر گراش قرار دارد، با جوی‌های کوچکی به دشت گراش متصل می‌شده و آب مورد نیاز برای کشاورزی آن مناطق را تأمین می‌کرده‌است. همچنین آثاری مانند چاه زیت و برکهٔ کده‌بان (که متأسفانه تخریب شده‌است) رونق کشاورزی در مناطق دیگر گراش را نیز تأیید می‌کنند.
ساخت‌وسازهایی از جنس سنگ و ملات گچ در تپهٔ باستانی گال، که بر روی سازه‌های خشتی پیشاتاریخ بنا شده‌است و بنا به گزارش کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، مربوط به دورهٔ ساسانی می‌باشد، بیانگر بخشی دیگر از حیات تاریخی گراش در آن دوران است.
اتفاقات تاریخی گراش نیز همچون سایر نقاط ایران، در سده‌های نخستین پس از ورود اسلام به روشنی مشخص نیست. نخستین منابع تاریخی مکتوب که نام گراش در آن‌ها ذکر شده‌است، مربوط به سدهٔ سوم هجری قمری می‌باشند؛ جایی که همراهی سپاهی از گراش با لشکریان جهانگیریه در مقابل لشکریان عمادالدوله دیلمی که برای فتح فارس عازم شده بودند، ذکر شده‌است.
در سدهٔ چهارم هجری قمری، فرستادگان شاه‌زندو برای فتح قلعهٔ همایون‌دژ و دعوت زرتشتیان منطقه به اسلام، راهی گراش شدند و موفق به تسخیر آن گردیدند. در واقع در سده‌های پس از اسلام، نقش اصلی در وقایع تاریخی گراش را قلعهٔ همایون‌دژ بازی می‌کند و محور بیشتر اتفاقات مرتبط با گراش است.
با این حال از قرن سوم تا هفتم هجری، نامی از گراش در گزارش‌های تاریخی دیده نمی‌شود. در قرن هفتم و در خلال لشکرکشی ابوبکر بن سعد زنگی به سمت سواحل جنوبی ایران، قلعهٔ همایون‌دژ مدتی محاصره شده و پس از ناتوانی در فتح قلعه، صلح می‌کنند. این گزارش و نیز ذکر نام گراش تحت عنوان جریس در کتاب تاریخ وصاف، نشان از آبادانی و تسخیرناپذیری قلعهٔ آن در آن دوران است.
اما یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ گراش، ظهور شیخ دانیال در این شهر و سفر او به خنج است. شیخ دانیال با پایه‌گذاری سلسهٔ مشایخ دانیالی در خنج تأثیر زیادی بر سرنوشت لارستان و بنادر و جزایر خلیج فارس می‌گذارد. گراش نیز به عنوان زادگاه وی، محل استقرار مشایخ و بزرگان صوفیهی دانیالی می‌گردد. خانقاه شیخ دانیال در قرن هفتم به قدری مشهور بوده که یکی از چهار رکن دراویش جنوب ایران محسوب می‌شده‌است؛ به گونه‌ای که مریدان او در دربار هرمز از احترام والایی برخوردار بوده‌اند.
با روی کار آمدن دولت صفویه و تقویت قلعه‌های نظامی منطقه، نقش قلعهٔ گراش از ابتدای سدهٔ دهم هجری قمری تا پایان دوران قاجاریه به صورت چشمگیری اهمیت پیدا کرد؛ به طوری که در این ۴۰۰ سال، نام تمامی حاکمان گراش در کتاب‌های تاریخی به صورت مشروح ذکر شده‌است. پس از تسخیر لار توسط الله‌وردی خان، وی حاکم گراش را برکنار کرده و پسرش را به حکومت برمی‌گزیند. ساخت مساجد جامع و آخوند، مرمت سد تنگ‌آب، احداث کاروانسراهای متعدد و فعالیت‌های پرورش و صادرات شتر و اسب به هندوستان از جمله مهم‌ترین مضامین رونق تجاری و بازرگانی گراش، همزمان با حکومت صفویان است.
در برخی از سفرنامه‌هایی که در دوران قاجاریه نوشته شده‌اند نام گراش به چشم می‌خورد. زین‌العابدین شیروانی در بستان‌السیاحه گراش را دارای ۷۰۰ باب خانه و مردم آن را شیعه معرفی می‌کند. همچنین محمدحسن اعتمادالسلطنه در مرآت‌البلدان به گراش اشاره‌هایی کرده‌است.
در سدهٔ سیزدهم، پس از ماجراهایی که به ظلم و ستم فراوان علیه مردم گراش منجر میشود، گراشی‌ها با همدستی شخصی از اهالی گلپایگان که علیرضا نام داشته، موفق به فتح قلعه می‌شوند. از این تاریخ به بعد سلسلهٔ حاکمان گراش تغییر کرده و حکومت در اختیار علیرضا و نوادگان وی قرار می‌گیرد. این دوران که حدود ۱۰۰ سال به طول انجامیده را می‌توان درخشان‌ترین دورهٔ تاریخ گراش نامید. علیرضا که پس از کسب جایگاه حکومت به دَهباشی علیرضا گراشی ملقب شده‌است، همزمان با حکومت محمدشاه قاجار توانست لار را فتح کند.
پس از دَهباشی علیرضا، پسر او یعنی فتحعلیخان گراشی به حکومت می‌رسد که یکی از مقتدرترین حاکمان لارستان قلمداد میشود. او همچنین از ناصرالدین‌شاه قاجار لقب بیگلربیگی لارستان و بنادر را دریافت می‌کند. بیگلربیگی عنوانی است که در دوران صفویه و قاجاریه به حاکمان ایالات بزرگ اطلاق می‌شده‌است. حکومت فتحعلیخان از سال ۱۲۷۸ تا ۱۳۱۲ هجری قمری به مدت ۳۴ سال، قدرت اول لارستان، سبعه‌جات و بنادر بوده که این پهناوری قلمرو، در سفرنامهٔ گردشگران خارجی نیز دیده میشود.
در زمان حکومت فتحعلیخان، گراش در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به پیشرفت‌های زیادی دست یافت. همچنان که فتحعلیخان حکومت کل لارستان و بنادر را اداره می‌کرد، برادرش حاج‌اسدالله حاکم گراش بود. او در سال ششم از حکومت فتحعلیخان، با حضور در نجف و تقاضای اعزام یک مجتهد به گراش از سوی میرزای شیرازی، زمینه‌ساز حضور شیخ‌علی رشتی در گراش شد. در این دوران بناهایی همچون مدرسهٔ علمیه، برکهٔ کل، برکهٔ حاج‌اسدالله، حمام دَهباشی و حسینیهٔ سنگ‌آوی ساخته و مسجد جامع گراش و بازار قیصریهٔ لار تعمیر شد. این اقدامات گراش را از لحاظ عمرانی به پیشرفت‌های قابل‌توجهی رسانید. همچنین کتاب‌های زیادی نیز در این دوره نوشته شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان دیوان شیدای گراشی را نام برد. حضور سیدعباس معصومی گراشی و تألیف کتاب‌هایش توانست به رونق بیش از پیش مدرسهٔ علمیهٔ گراش کمک شایانی کند. رونق کشاورزی، سفالگری، شیشه‌سازی، باروت‌سازی، سرب‌سازی و ساخت ساروج از دیگر نمودهای پیشرفت گراش در این دوره است؛ به گونه‌ای که خمره‌های سفالی موسوم به گراشی، علاوه بر بنادر و جزایر خلیج‌فارس به عمان و زنگبار نیز صادر می‌شده‌است.
پس از پیروزی انقلاب مشروطه، انجمن‌های ایالتی و ولایتی در گراش تشکیل شد؛ اما چندی بعد و به دلایلی، خوانین گراش با سید عبدالحسین لاری که به عنوان رهبر مشروطه در لارستان شناخته می‌شد، به اختلاف برخوردند. این اختلافات با حادثهٔ قتل خوانین لارستان در سال ۱۳۲۶ هجری قمری تشدید شده‌است. با ادامهٔ این روند، حاج‌علی‌قلی‌خان گراشی که در آن زمان منصب بیگلربیگی لارستان و بنادر را برعهده داشته، با حبیب‌الله‌خان قوام حاکم شیراز در دورهٔ استبداد صغیر متحد شده و علیه سید عبدالحسین لاری اقدام کردند. این اقدامات در نهایت باعث شکست حکومت مشروطهٔ او در لار شد.
با این حال و پس از فتح تهران، کماکان گراشی‌ها ضمن تعامل با پیروان سید عبدالحسین لاری، بر لارستان حکومت می‌کنند. این سلسله تا دوران حکومت رضاشاه پهلوی قدرت را در دست داشته‌اند. با قدرت گرفتن رضاشاه و تشکیل حکومت مرکزی، مبارزهٔ او علیه قیام‌های پراکندهٔ اقوام آغاز شد. آخرین حاکم مستقل لارستان که زادان‌خان گراشی نام داشت نیز در طی همین مبارزات و در سال ۱۳۰۹ در جنگ قلعه از نیروهای دولتی شکست خورده و به تهران منتقل گشت. بعدها و با تأسیس شهرداری گراش در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، پسر زادان‌خان یعنی الله‌قلی‌خان مقتدری به عنوان نخستین شهردار گراش انتخاب شد.
دانشکدهٔ علوم پزشکی گراش، یک مجموعهٔ آموزشی-درمانی زیر نظر وزارت بهداشت است که توسط خیرین بومی ساخته شده و سپس در اختیار دولت قرار گرفته‌است. این مجموعه که شامل دو دانشکدهٔ «پرستاری» و «پیراپزشکی» است، زیر نظر شبکهٔ بهداشت گراش مدیریت میشود. همچون دیگر مجموعه‌های درمانی این شهرستان، بانی اصلی این مجموعه نیز شیخ احمد انصاری است.
شهر گراش در ۲۷ درجه و ۴۰ دقیقهٔ عرض شمالی و ۵۴ درجه و ۸ دقیقهٔ طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. گراش در واقع یک نقطهٔ شهری به عنوان مرکز شهرستان گراش در استان فارس می‌باشد که از شمال، شرق و غرب به شهرستان لارستان، و از جنوب به شهرستان لامرد متصل است. بر اساس نقشهٔ توپوگرافی مقیاس ۵۰۰۰/۱، مساحت دشت گراش بالغ بر ۶۲۵ هکتار می‌باشد، که از این مقدار ۳۲۶ هکتار آن مساحت شهر و بقیه را نخلستان، اراضی دیم، مرتع و بایر تشکیل می‌دهد. ارتفاع شهر گراش از سطح آزاد دریا ۹۱۴ متر می‌باشد و در ناحیهٔ گرم و خشک ایران واقع است.
گراش یک شهر گرمسیری است که در بیشتر روزهای سال با آب و هوای گرم و خشک مواجه است. بیشترین بارش این شهر در سال ۱۳۷۱ گزارش شده‌است که در این سال ۶۳۴/۱ میلی‌متر بارندگی رخ داده‌است. همچنین سال ۱۳۸۷ با ۲۴/۳۱ میلی‌متر بارش، خشک‌ترین سال در ۲۵ سال گذشته برای این شهر بوده‌است. میانگین بارندگی در ۲۵ سال گذشته برای گراش ۱۹۱/۲۱ میلی‌متر بوده‌است. میانگین دمای گراش در ۲۵ سال گذشته ۲۳/۶ درجه سلسیوس گزارش شده‌است. سال ۱۳۷۴ با دمای ۲۲/۵ درجه سلسیوس سردترین و سال ۱۳۹۱ با دمای ۲۴/۴ درجه سلسیوس گرم‌ترین سال‌های ربع قرن اخیر گراش بوده‌اند.
رهاورد:
حلوا مسقطی: یک نوع شیرینی است که مواد اولیه آن نشاسته، روغن، شکر، زعفران، هل و گلاب است و از انواع مغز پسته و بادام برای تزئین آن استفاده می‌گردد.
کباب گراشی: یک غذای محلی است که قدمت زیادی در این منطقه دارد و بخشی از آیین‌های جشن‌های گراش را به خود اختصاص داده‌است.
مهوه: سس محلی است که بر اثر تخمیر طبیعی ماهی ساردین به دست می‌آید و با نان خورده میشود. این سس حاوی فسفر، کلسیم و چربی زیاد است.
جاذبه های گراش
سد تنگ آب: سد تنگ آب که در تنگه‌ای به همین نام در جهت جنوب غربی گراش واقع در کوه سیاه در زیر قله‌ای به نام «بُنِ مُرُک» قرار دارد و مربوط به دوره ساسانیان است که در دوره صفویان بازسازی شده و سه پشت‌بند جهت جلوگیری از تخریب آن ساخته شده‌است. مصالح استفاده شده در سد و پشت‌بندهای آن سنگ و ساروج بوده و جوی آبی از همان جنس، جهت آبیاری مزارع، از کنار سد تا دشتی موسوم به دشت بَرا (دشت بالا) کشیده شده‌است که در مسیر این جوی تا دهانه‌های تنگه دو استخر ساروجی نیز احداث گردیده‌است. هم‌اکنون پشت این سد به‌طور کامل با رسوب پر شده و در روی آن درخت‌های کنار مشاهده میشود. این بنا از تابستان ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
مجموعه تاریخی هفت برکه: هفت برکه، مجموعه‌ای از هفت آب انبار در اندازه‌های مختلف است که در فاصلهٔ کمی نسبت به هم قرار دارند و در مسیر رودخانه فصلی بنام بزئرد (bezerd) در محلهٔ ناساگ واقع است. از این هفت آب‌انبار، پنج حلقهٔ آن دارای سقف گنبدی شکل و دو حلقهٔ دیگر بدون سقف است که بزرگترین و معروف‌ترین آن‌ها به برکهٔ حاج ابوالحسن مشهور است.هفت برکه گراش به ثبت ملی رسیده‌اند.
برکه کل (گنج البحر): این بنای تاریخی و با شکوه یکی از عجیب‌ترین و به احتمال زیاد، بزرگترین آب انبار تاریخی ساخته شده در ایران است.قدمت این آب‌انبار به دوره ی قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده، هنوز به عنوان منبع آب برای مصارف کشاورزی کاربرد دارد. قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر است. مخزن آن همانند اکثر آب‌انبارهای موجود در گراش، دایره‌ای شکل بوده و مصالح استفاده شده در آن از ساروج است. این آب‌انبار به عنوان یکی از نمادهای اصلی تاریخ گراش شناخته میشود. این آب انبار سقف دار طراحی شده‌است، اما در میان مردم دو روایت در این مورد وجود دارد. برخی می‌گویند که معماران موفق به ساختن سقفی برای آن نشده‌اند و عده‌ای معقتدند سقف این آب انبار در زمین‌لرزه سال ۱۳۳۹ منطقه لارستان به طور کامل فروریخته است. متاسفانه کتیبه یا نوشته‌ای درباره آن به دست نیامده‌است. سازنده این آب انبار حاج اسدالله از نیک‌اندیشان محلی و برادر فتحعلیخان حکام آن روزهای لارستان است. حاج اسدالله برکه ای دیگر و همچنین مصلای قدیمی گراش را نیز ساخته‌است.
قلعه همایون دژ: قلعه گراش یا همایون دژ مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است که در شهر گراش، بلندترین نقطه کوه مشرف به شهر واقع شده است. دژ تاریخی گراش واقع در شهرستان گراش، استان فارس که کلات هم نامیده میشود مربوط به عصر شاه زندو و پیش از آن است. امیر محی‌الدین از طرف سید عفیف الدین شاه زندو مامور فتح این قلعه شده با دلاوری بر آن چیرگی می‌یابد. این دژ تاریخی در ادوار مختلف مرکز حکومت بود و در این اواخر در درگیری نیروهای رضاشاه پهلوی با زادان خان گراشی بناهای آن به وسیله هواپیما بمباران شده و آثارش از بین می‌رود. این قلعه که در حال حاضر، فقط مخروبه‌های آن باقی است، بر روی تل بزرگی به ارتفاع ۱۰۷۰ متری، از سطح دریا، بنام «کلات» قرار دارد که شهر گرداگرد آن، توسعه یافته‌است. این قلعه نظامی، یکی از نقاط مهم منطقه بوده که ساخت آن، مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی بوده‌است. علأالدوله در تاریخ لارستان می‌نویسد: این قطعه، دارای سه قلعه فوق هم بوده که قلعه‌اول محل سکونت مردم قریه گراش بوده و قلعه دوم، محل تفنگچیان و مستحفظین قلعه و قلعه سوم آن محل سکونت حاکم گراش و خانواده‌اش بوده‌است. این قلعه دارای آب‌انبار، مسجد، حمام، عمارت عالیه، مأمن و پناهگاه مردم لارستان بوده است. در سمت شمالی خانه‌ای بزرگ که به حاکم وقت تعلق داشته و به نارنج قلعه موسوم بوده با دو برج دیده‌بانی در قسمت شمالی و اطاقهای آینه کاری درقسمت شرقی بنا وجود داشته است. در سمت جنوبی بالای در ورودی، برجی بنام «برج بارگاه» نیز وجود داشته است.
حمام دهباشی: تنها حمام قدیمی به جای مانده در گراش است. همچنان که از نام آن پیداست توسط دهباشی کربلایی علیرضا گراشی در اوایل سلسله قاجاریه ساخته شده است. این حمام دارای زیربنای ۲۴۴ متر مربع می باشد و از آجر، آهک، سنگ و ساروج ساخته شده است و از سه بخش : سالن اصلی حمام، خزینه و رختکن تشکیل گردیده است و در قسمت شمالی این بنا چاهی به نام سیدعالی جهت تأمین آب آن در نظر گرفته شده است. در حال حاضر بخشی از این حمام آسیب جدی دیده است ولی شهرداری گراش با خرید زمین هایی که این حمام را احاطه کرده ند ، قصد مرمت و بازسازی این حمام جهت استفاده از آن ، با کاربری سفره خانه سنتی و گالری هنری دارد. دهباشی کربلایی علیرضا گراشی که پدر فتحعلی خان گراشی بیگلربیگی لارستان و بنادر و حاج اسداله بانی مجموعه ذهباشی معروف گراش می باشد، آب انبارهای زیادی را نیز در سطح شهر و کوه های اطراف گراش که به نام خود او موسوم هستند به یادگار گذاشته است.این بنا در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
برکه حاج اسد الله: برکه حاج اسدالله، پس از برکه کل بزرگترین آب انبار تاریخی این شهر است. این آب‌انبار داری شش دهنه و سقف گنبدی عظیمی است که بر روی آن با مصالح سنگ، ملات گچ و اندود ساروج، گرفته شده‌است و سنگ پله‌های پاکنه (pakona) آن در بدنهٔ شرقی تا انتهای مخزن ادامه دارد. در بالای طاق یکی از سردرها سنگ لوحی نصب شده‌است که حاوی ابیاتی است که بانی آن سروده‌است. این بنا از تابستان ۱۳۸۰، از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
مسجد آخوند: مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای بر جای مانده در گراش است که در محلهٔ ناساگ واقع شده‌است. این مسجد توسط شیخ عبدالحسین و برادرش شیخ محمدباقر، بنا شده‌است که دارای دو سنگ لوح می‌باشد؛ یکی مربوط به بنای مسجد که سال ساخت این بنا با توجه به تاریخ ذکر شده در نوشته، سال ۱۰۴۵ هجری قمری بوده و توسط حاج زینا آخوند و پسرش ابراهیم بنا شده‌است. سالن این بنا، دارای طاقهای تیزه است که بر روی چهار ستون حمال در چهار بَرِ آن قرار گرفته‌است و در چهار ضلع سالن طاق‌نماهایی در مقابل هر کدام از طاق‌ها ساخته شده‌است. شبستان مسجد نیز دارای چهار ستون دایره‌ای شکل با طاقهای هلالی در جهت شرقی-غربی و سقفی هلالی شکل است و حیاط آن در جهت شرق بنا ساخته شده‌است، این بنا شامل سالن اصلی، حیاط و شبستان است.
سد گمپو فداغ: سد گمپو سدی تاریخی واقع در محمدزینا دهستان فداغ از توابع شهرستان گراش در جنوب استان فارس، یکی از نقاط دیدنی استان فارس در جنوب ایران است.این سد تاریخی در چند کیلومتری جنوب شرقی محمدزینا واقع شده و از آثار دوره ساسانیان است. مصالح ساختمان سد از سنگ و ساروج می‌باشد .ارتفاع تاج سد حدود25متر و عرض آن20متر و ضخامت سد6متر می‌باشد.قدمت ساخت این سد بر طبق آثار به جامانده و برسی‌های صورت گرفته به حدود800 سال قبل باز می‌گردد.و در جریان حمله افغان‌ها قسمتی از آن مورد تخریب واقع شده‌است.در پایین دشت سد چشمه ای واقع شده که آبش برای درمان بیماری پوستی و روماتیسم مفید است.این بنا در تاریخ 1378/1/9 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی استاد علیپور: خانه استاد علیپور در شهرستان گراش، بخش مرکزی، روستای ریاب در استان فارس واقع شده و مربوط به دوره قاجار است . این اثر در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۳۱۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و به گنجینه‌ی میراث فرهنگی گراش اضافه شده است . خانه علیپور، یادگار مرحوم استاد امیدعلی علیپور از معماران سنتی و شاخص گراش می باشد که توسط شورای اسلامی شهر گراش و با همکاری انجمن مردمی معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی گراش (ایکوموس) خریداری شده و به عنوان دوازدهمین اثر ثبت ملی میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان گراش، تبدیل به نخستین اقامتگاه گردشگری در جنوب استان فارس شود. این خانه منحصر به فرد را در جهت حفظ آثار میراث فرهنگی قرار داده و بعد از اینکه کار مرمت و آماده‌سازی این بنا به اتمام رسد به عنوان اقامتگاه گردشگری مسافران و توریست ها قرار می گیرد .
برکه چارتاخ/چهارطاق: آب انباری است که به لحاظ داشتن چهار طاق در جلوی دهانه شرقی آن، با دیگر آب انبارهای گراش تفاوت دارد. این آب انبار در خارج از شهر، در نزدیکی صحرایی موسوم به باغ موسی واقع است که به علت از بین رفتن سنگ لوح، بانی این باغ و همچنین سال ساخت آن به طور دقیق مشخص نیست. این آب انبار (برکه حاج حسن)، به همت شخصی به نام حاج حسن (برادر حاج اسدالله، بانی آب انبارهای کشکول و کل) ساخته شده است . این آب انبار، دارای چهار دهنه شرقی، غربی، شمالی و جنوبی است و همچنین برخوردار از دو مجرای ورودی آب در کنار دهانه غربی و شمالی بوده که سنگ پله های آن در کنار دهانه شرقی ساخته شده است. طاقهای دهنه ها، سردرها و همچنین چهار طاقی که طاق های آن، رو به چهار جهت اصلی قرار دارد و طاق غربی آن، که همان دهانه آب انبار است، به شکل تیزه دار بوده و مصالح به کار رفته در طاق ها و همچنین دیوار بدنه (شاوره shavara) آب انبار، سنگ و ملات گچ و مصالح به کار رفته در مخزن و طاقهای مجراهای ورودی و خروجی که به شکل تویزه ساخته شده است، از سنگ و ملات ساروج تشکیل گردیده است.
حسینیه سنگ آب (سنگ آوی): این بنا به همت حاج اسدالله، فرزند دهباشی کربلایی علیرضا گراشی در سال 1282 هجری قمری بنا شده است. علت نامگذاری این حسینیه به “سنگ آوی” (sang aowi) این است که ظرف سنگی بزرگی به شکل U در زیر طاقی به تزیینات مقرنس در کنار درب ورودی ساخته شده، قرار دارد که به منظور نگهداری از این ظرف، در سقف طاق، سوراخی تعبیه شده است که از طریق این سوراخ، آب باران از پشت بام حسینیه به داخل این ظرف سرازیر می شود. از این ظرف در مناسبتهای مذهبی جهت تهیه شربت برای عموم استفاده می شده است. در بالای درب ورودی سنگ نوشته ای نصب شده و ابیاتی که توسط خود بانی سروده شده است، بر روی آن حک گردیده است. این بنا شامل یک سالن روضه خوانی ، یک ایوان بزرگ روبروی سالن ، یک آشپزخانه ، چند اطاق انباری ، حیاط و حوض قدیمی است. لازم به ذکر است که این بنا دارای دو بادگیر، در دو طرف شرقی و غربی ایوان بوده است اما در حال حاضر فقط قسمت های هدایت کننده باد به طرف پایین سالم مانده است. سالن روضه خوانی آن دارای 9 در، به فواصل مساوی است که هفت درب آن رو به حیاط و دو درب دیگر، یکی در راهرو شرقی و دیگری در دالان ورودی باز میشود. بالای درب هایی که رو به حیاط باز می شوند، پنجره های چوبی گره کاری شده و در فواصل بین پنجره ها طاق نماهایی به اندازه پنجره ها ساخته شده است. در مقابل هرکدام از پنجره ها و طاق نماها و در پایین هر طاق نما، طاقچه ای تعبیه شده است. این سالن به ارتفاع حدود یک متر از سطح حیاط قرار دارد که پله هایی در جلو درب اول، وسط و آخر ساخته شده است. سقف آن، مانند خانه های قدیمی گراش با تیرهای چوبی بزرگ و کوچک تیرومئر (tir-o-mar) پوشانده شده است و ایوان آن، به ارتفاع حدود یک متر از سطح حیاط واقع شده و ورودی به ایوان از طریق پله هایی که در راهرو شرقی قرار دارد، میسر است.
خانه محسن زاده: این خانه در اوایل دوره پهلوی دوم ساخته شده است و جنوب غربی شهرستان گراش واقع است . این خانه یکی از نادرترین بناهایی است در گراش که ورودی آن به صورت هشتی تعریف شده و تزئینات زیبایی در بدو ورود به خانه دارد . بعد از عبور از فضای ورودی مطابق سبک خانه های این منطقه به حیاط مرکزی می رسیم و جه مشترک بیشتر خانه ها در گراش وجود گیاه و حوض آب در وسط حیاط است یکی از نکات جالب در خانه محسن زاده اختلاف سطح های طبقه همکف و اول هر قسمت از مجموعه با دیگر قسمت های خانه است و در عین حال یکپارچگی سطوح دیوارها در حیاط مرکزی است بطوریکه برای دسترسی به هر بام یک فضا باید راه پله جداگانه را انتخاب کرد . راحتی و حس صمیمت در فضای خانه محسن زاده با ایجاد ایوان های در سمت غرب و جنوب است و مسیر رسیدن به ایوان به وسیله دو پله در گوشه های ایوان حل شده است . قابل ذکر است ایوان جنوبی رو به کلات است اما بنای رو به ایوان از نظر ارتفاع ، به قدری بلند است که دید مستقیم کلات را به خانه می پوشاند ، به جز ایوان ها که طاق های آن به صورت زیبا و سبک عربی تزئین شده است دیگر طاق ها در طبقه اول هیچ نوع تزئیناتی ندارند . نکته جالب در خانه محسن زاده در طبقه اول بازشو های نسبتاً کوچک در قسمت شرقی خانه است که این رفتار تکرار شده است.با توجه به این نکته در خانه محسن زاده هماهنگی و تقارن طبقه همکف و طبقه اول در نما شاخص تر است ، بادگیر در گوشه خانه بنا شده است . استفاده از تزئینات بر روی چوب گز و سقف کاذب تزئینات که در دوره پهلوی شاهد بوده ایم در این خانه نیز دیده می شود . در کل می توان عنوان کرد خانه محسن زاده رویکرد فضاهایی را دارد که از فشردگی بسته بودن فضاهای خانه قهرمان خان گامی فراتر نهاده و کیفیت فضاها بیشتر شده است .
......................................
آرشیو