در تاریخ ایران از قرن ۸ میلادی تا قرن ۲۱، بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرها بسته به دوره‌های سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی تغییر کرده‌اند. در ادامه، مهمترین شهرها را به ترتیب زمانی و بر اساس داده‌های تاریخی معتبر و تخمینی معرفی می‌کنم:
قرن ۸ تا ۱۰ میلادی (دوران عباسیان و طاهریان/صفاریان)
۱. بغداد (هرچند خارج از ایران کنونی است، مرکز ایرانِ آن زمانِ عباسی بود)
۲. نیشابور
یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان اسلام.
مرکز علمی و اقتصادی خراسان.
۳. مرو
پایتخت خراسان بزرگ و مرکز بسیاری از حکومت‌های ایرانی.
۴. ری
مرکز مهم اقتصادی و اداری در مرکز ایران.
قرن ۱۰ تا ۱۳ میلادی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان)
۱. نیشابور
همچنان بزرگ‌ترین شهر ایرانی‌نشین.
۲. مرو
۳. غزنه
در دوره غزنویان تبدیل به یک ابرشهر منطقه شد.
۴. ری
تا حمله مغول یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بود.
قرن ۱۳ تا ۱۵ میلادی (ایلخانیان و تیموریان – پس از حمله مغول)
حمله مغول بسیاری از شهرهای بزرگ را نابود کرد.
۱. تبریز
پایتخت ایلخانان.
تبدیل به بزرگ‌ترین و پررونق‌ترین شهر ایران.
۲. هرات
در دوره تیموریان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان.
۳. سلطانیه
پایتخت ایلخانان برای مدتی و شهری بسیار پرجمعیت.
قرن ۱۵ تا ۱۷ میلادی (صفویه)
۱. تبریز
در دوره اوایل صفویه مهمترین شهر ایران.
۲. قزوین
برای مدتی پایتخت و شهر بزرگ.
۳. اصفهان (اوج در قرن ۱۷)
در زمان شاه عباس بزرگ، بزرگ‌ترین شهر ایران و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان.
قرن ۱۸ میلادی (افشاریه و زندیه)
۱. اصفهان
اگرچه از رونق افتاد، اما هنوز از بزرگ‌ترین‌ها بود.
۲. مشهد
در دوره افشاریه اهمیت ویژه یافت.
۳. شیراز
در زمان زندیه پایتخت و مرکز بزرگ فرهنگی.
قرن ۱۹ میلادی (قاجار)
۱. تهران
از اوایل قاجار پایتخت شد و رشد سریعی داشت.
۲. تبریز
مرکز ولیعهدنشین و دومین شهر بزرگ ایران.
۳. اصفهان و شیراز
شهرهای مهم و پرجمعیت.
قرن ۲۰ میلادی (پهلوی تا پایان قرن)
۱. تهران
با فاصله بسیار، بزرگ‌ترین شهر ایران.
گسترش صنعتی و مهاجرت گسترده.
۲. مشهد
رشد جمعیت به‌دلیل زیارت و اقتصاد.
۳. اصفهان
مرکز صنعتی و تاریخی.
۴. تبریز
همچنان یکی از بزرگ‌ترین مراکز ایرانی.
قرن ۲۱ میلادی (تا امروز)
۱. تهران
جمعیت شهری + حومه بیش از ۱۲–۱۵ میلیون در کلان‌شهر.
مرکز سیاست، اقتصاد و فرهنگ.
۲. مشهد
بیش از ۳ میلیون نفر.
دومین کلان‌شهر ایران.
۳. اصفهان
سومین شهر بزرگ ایران.
۴. کرج (در برخی آمار حتی دومین شهر)
رشد بسیار سریع از دهه ۱۳۷۰.
۵. شیراز و تبریز
هرکدام بین ۱٫۵ تا ۲ میلیون.
جمع‌بندی فشرده و زمانی
دورهبزرگ‌ترین شهرهای ایران
قرن ۸–۱۰نیشابور، مرو، ری
قرن ۱۰–۱۳نیشابور، مرو، غزنه، ری
قرن ۱۳–۱۵تبریز، هرات، سلطانیه
قرن ۱۵–۱۷تبریز، اصفهان، قزوین
قرن ۱۸اصفهان، مشهد، شیراز
قرن ۱۹تهران، تبریز، اصفهان/شیراز
قرن ۲۰تهران، مشهد، اصفهان، تبریز
قرن ۲۱تهران، مشهد، کرج/اصفهان، شیراز/تبریز
اگر بخواهیم طی ۱۲ قرن (از قرن ۸ تا ۲۱ میلادی) یک شهر را به‌عنوان «منتخب‌ترین شهر ایران» انتخاب کنیم—یعنی شهری که در بیشترین دوره‌ها مهمترین یا بزرگ‌ترین بوده—انتخاب منطقی و بر اساس تداوم تاریخی، تهران یا تبریز یا نیشابور می‌تواند باشد.
اما اگر فقط یک شهر انتخاب شود، بهترین انتخاب این است:
تبریز – شهر منتخب ۱۲ قرن تاریخ ایران
چرا تبریز؟
تبریز تنها شهری است که:
✔ از قرن ۱۳ تا قرن ۲۰ همیشه در میان ۲–۳ شهر مهم، پرجمعیت یا اثرگذار ایران بوده.
✔ چندین بار پایتخت رسمی ایران بوده (ایلخانیان، جلایریان، آق‌قویونلو، قراقویونلو، صفویه).
✔ در دوره‌های طولانی بزرگ‌ترین یا دومین شهر ایران بوده (قرن ۱۳–۱۷).
✔ مرکز ولیعهدنشین قاجار و مهمترین شهر شمال‌غرب ایران.
✔ از نظر اقتصادی و تجاری نقش منطقه‌ای بسیار پررنگ داشته.
✔ حتی امروز نیز بین ۵ شهر بزرگ ایران است و جریان فرهنگی و اقتصادی مهم دارد.
از نظر «تداوم اهمیت»، تبریز از همه‌ی شهرهای ایران پرفراز و نشیب کمتر و استمرار بیشتری در بزرگی و اثرگذاری داشته.
