آباده شهری در استان فارس و مرکز شهرستان آباده است. این شهر با ۱۵۹٬۱۱۶ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت استان فارس و چهارمین شهر پرجمعیت نیمهٔ شمالی استان به‌شمار می‌رود. آباده در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر جهانی منبت انتخاب شد. گیوه دوزی در این شهر رونق بسیار دارد.
آباده شمالی‌ترین شهرستان فارس به‌شمار می‌رود و از شهرهای آباده، سورمق، صغاد، بهمن و ایزدخواست تشکیل شده. دارای دو بخش است. بومیان این شهرستان شیعه و فارسی‌زبان‌اند و با لهجه آباده‌ای صحبت می‌کنند البته این لهجه در شهرها و روستاهای مختلف این شهرستان مانند سورمق، فیض آباد و بیدک تفاوت‌هایی آهنگین و گاهی واژه‌ای باهم دارد. مراتع این شهرستان از دیر باز به عنوان ییلاق طوایف مختلف قشقایی به‌شمار می‌رفته که با ساکن شدن این عشایر عده زیادی از آنها در آباده و شهرهای اطراف آن ساکن شده‌اند.
به استناد متون باستان شناسان سکونت در محدوده کنونی آباده به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد. گروه‌های کرد چادرنشین در دوره هخامنشی، نخستین کسانی بودند که در دشت حد فاصل آباده و اصفهان اسکان یافتند. آثار باستانی بر جای مانده، هم چون قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام گور در سورمق، شواهدی از وجود فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیا می‌باشد. یکی از خانوادگان آباده عرب‌های چادرنشینی بودند که به دو دسته اعرابی و فروغمند اعرابی تقسیم می‌شدند که کل اکبر آباده ای یکی از بزرگان طایفه فروغمند اعرابی‌ها بود که با کمک و قرارداد با انگلیسی‌ها تلگراف را وارد آباده کرد. شهر آباده به دلیل واقع شدن در سه راهی مواصلاتی بین اصفهان، یزد و شیراز موقعیت ویژه‌ای دارد.
در حدود سال ۱۱۹۷ کریمخان زند شیراز را به عنوان پایتختی برگزید و به فرمان او شاه اسماعیل سوم در آباده مسکون شد و قلعه‌ای به نام قلعه شیرازی (که هم‌اکنون آثار آن باقیست) برای حفظ امنیت راه کاروان‌ها بنا گردید. طوایف هرندی یکی موسوم به طایفه حسین هرندی (معروف به حسین سلطانی‌ها) و مشتمل بر خاندان‌های قربان، آگاه، ذبیحی، وفا، دهقان، جلالی، سلطانی، قضایی، دانش‌پژوه و سایر نوادگان دختری آنان و طایفه دایی هرندی‌ها مشتمل بر خاندان‌های دایی، داهی، حکمت، حکمت فر و فرهود به آباده مهاجرت کردند. طایفه کرجه ای‌ها یا امامی‌ها مشتمل بر خاندان‌های امام، امامی، ظهیر امامی، بزرگزاد، پرواس و پاکروان نیز، آخوندزاده‌هایی بودند که از منطقه کرجه اصفهان به آباده آمدند. طایفه بابامحمدی‌ها مشتمل بر خاندان‌های بابامحمدی، زائر پور، عسکرپور، فروهر و خدیور از قبل مهاجرت هرندی‌ها و کرجه ای‌ها در آباده ساکن بوده‌اند و اصیل‌ترین فامیل آباده قلمداد می‌شوند. طایفه رضاخانی‌ها مشتمل بر خاندان‌های رضانیا، حمزه پور، پورحمزه، آرام، خادم حسینی و رایگان نیز که اصالت در روستای با فرهنگ درغوک دارند، بعداً به جمع سایر ساکنان آباده پیوستند. سایر فامیل‌های بزرگ آباده که به ایجاد و توسعه شهر آباده همت گماشتند عبارتند از: رزم آرا، همت، روشن، روشن زائر، صارمی، امیدسالار، رستگاری، باستانی، افنان، هادی پور، آستانه، تقوی، برانگیزی، فرزانه، چوبینه، صرافیان، حقیقت کیش، صداقت کیش، فیروزی، ریاضی، معمارباشی، معمارمشرفی، صدری، صدری اصفهانی، پاکزاد، تمدن، زمانی، ایزدپناه، دانا، واعظ زاده (اهل شیراز)، مسعودی (اهل شیراز)، موحد (اهل فیروزکوه)، انتظاری، رجایی، پروین، دادگستر، معمارزاده، یداللهی، نادری، اسعدی، فرهنگیان، ادیب زاده، نیک کار، ثابت، استکی، معتمد، خضرایی. به تدریج قلاعی دارای دیوارهای مرتفعی تقریباً به ارتفاع ۹ تا ۱۰ متر و ضخامت ۲ تا ۳ متر از چینه ساخته شد. در اطراف هر قلعه و به فاصله ۵۰ متر، برج‌هایی ساخته بودند و سوراخ‌هایی به نام تیرکش در آنها تعبیه کرده بودند.
در زمان رضا شاه، به تدریج از ارتفاع قلاع کاسته و درهای آن برداشته شد و عبور و مرور وسایل نقلیه نیز به نحو محسوسی وضع آنجا را دگرگون کرد به نحوی که منازل و دکان‌ها از داخل قلاع، خارج شد و به اطراف شاه راه کنونی منتقل شد.
شهرستان آباده در شمالی‌ترین نقطه استان فارس قرار دارد. آباده از شمال و غرب به استان اصفهان، از جنوب به صفاشهر و اقليد و از شرق به استان یزد متصل است. این شهرستان در فاصله ۲۷۰ کیلومتری شمال شیراز، ۲۰۰ کیلومتری جنوب اصفهان، ۱۹۰ کیلومتری جنوب غربی یزد و ۵۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد قرار دارد. وسعت جغرافیایی آباده ۶۰۵۲ کیلومتر مربع است که حدود ۱۱ درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده‌است.
آب و هوای منطقه را می‌توان تحت تأثیر مرتفع بودن منطقه و قرار نگرفتن در پیشکوه‌های داخلی زاگرس و همچنین عدم وجود کوه‌های بلند و مرتفع، دوری از بادهای باران‌آور غربی، از نمونه‌های آب و هوای نیمه کوهستانی دسته‌بندی کرد. میانگین بارندگی سالانه آن حدود۱۲۰ میلی‌متر و میزان بارش سالانه آن حدود ۲۰۰ میلی‌متر است که در ردیف نواحی خشک کشور جای می‌گیرد. این شهرستان جزء مناطق سردسیر می‌باشد و از مناطق نیمه خشک استان فارس به‌شمار رفته و زمستانی سرد و تابستانی خنک و خشک دارد.
در حال حاضر ۱۱۱ واحد صنعتی در گروه‌های مختلف صنایع غیر فلزی، غذایی و بهداشتی، نساجی، پوشاک و چرم، شیمیایی و … در این شهرستان وجود دارد که جمعیتی حدود ۱۴۲۵ نفر را به‌طور مستقیم به کار مشغول کرده‌است. بزرگترین واحد صنعتی شهرستان از نظر اشتغال و سرمایه‌گذاری کارخانه سیمان آباده می‌باشد که اولین طرح سیمان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بوده و تمام مراحل طراحی، نصب و راه اندازی آن به دست مهندسین باکفایت ایرانی انجام گرفته‌است. بدون تردید یکی از مزیتهای نسبی شهرستان آباده وجود ذخایر غنی معدنی می‌باشد به‌طوری‌که بخش معدن شهرستان آباده در مقایسه با شهرستان‌های استان فارس از نظر وجود مواد کانی از کیفیت خوبی برخوردار است. در حال حاضر ۲۵ واحد معدنی در شهرستان آباده فعالیت می‌نمایند که عمده‌ترین مواد معدنی موجود در این واحدها عبارتند از خاک نسوز، سنگ نما، خاکهای صنعتی، سنگ آهک و منگنز.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۹٬۱۱۶ نفر بوده‌است و بدین ترتیب آباده دهمین شهر پرجمعیت استان فارس و چهارمین شهر پرجمعیت نیمهٔ شمالی استان به‌شمار می‌رود. همه ساکنان شهرستان آباده و نواحی پیرامون آن، پیش از ورود اسلام به ایران، زرتشتی بودند و در زمان صفویه به مذهب تشیع گرویدند. هم‌اکنون تمامی ساکنان غیر از تعدادی از شهروندان کلیمی که از اصفهان به این شهر آمده‌اند، شعیه دوازده امامی هستند. با همه گیر شدن جنبش بابی و سپس بهائی در ایران، آباده همواره یکی از قطب‌های این گرایش دینی بوده‌است. کسروی در کتاب تاریخ مشروطه ایران در ذیل بخش «جنگ‌های بابیان» از مبارزهٔ آنها با نیروهای دولتی گزارش می‌دهد و از آن بنام جنگ آباده یاد می‌کند. از آنجایی که قبل از جنبش بابیگری حرکت دیگری به نام شیخیگری نیز وجود داشته، می‌توان تصور کرد که هنوز هم تعدادی حتی شیخیان شهروندان این شهر هستند.
مردم آّباده به زبان فارسی و لهجه شمال فارس سخن می‌گویند. با توجه به آب وهوای منطقه پوشش گیاهی این شهرستان از نوع استپ کوهپایه‌ای یا نیمه بیابانی است که پوشیده از انواع بوته‌های نواحی استپی است. در پای کوه‌های جنوبی گل‌های رنگارنگ بهاری و گیاهان دارویی در میان بوته‌ها دیده می‌شود. این پوشش گیاهی در کشور به نسبت نواحی بیابانی و نواحی مرطوب در ردیف مراتع متوسط قرار دارد. به علت اوضاع طبیعی حاکم بر منطقه و صیدهای بی‌رویه در گذشته حیات وحش آن فقیر شده‌است. در دشت حیواناتی مانند خرگوش، روباه و کفتار بیش از بقیه دیده می‌شوند.
معادنی که در این شهر قرار دارند عبارت‌اند از: معدن بزرگ خاک نسوز که از معادن نادر این ماده در خاورمیانه به‌شمار می‌رود. معادن زیادی از انواع سنگ‌ها مانند سنگ سفید، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چینی در ۹ کیلومتری آباده و معدن بزرگ کبالت
منبت کاری آباده شهرت جهانی دارد و نمونه‌های آن در موزه‌های جهان به عنوان بهترین اثرهای هنری نگهداری می‌شود. منبت کاری‌های کاخ مرمر، به دست هنرمندان این شهر، همچون استاد احمد امامی ساخته و پرداخته شده‌است. ملکی و گیوه‌های آباده در نهایت ظرافت، استحکام و دقت، تهیه شده و در نوع خود بی‌مانند است.
تا پیش از تشکیلات آموزش و پرورش به شیوه جدید و تأسیس مدارس نوین، تعلیم و تعلم در مکتب خانه‌ها صورت می‌گرفت. از اشخاصی که در زمان قاجار و پهلوی اول مکتب خانه تشکیل داده بودند می‌توان به عباس ادیب (ادیب زاده)، حاجی محمد هاشم خان (نادری)، حاجی ملا احمد (خادم حسینی)، طیبه خانم (چوبینه)، ملا حمزه (پور حمزه) و خانم بی بی حاجی واعظ (واعظ زاده) اشاره نمود. نخستین مکتب دار آباده، عباس ادیب بوده‌است. لقب ادیب را حاکم وقت فارس به وی داده بود. همین مکتب داران بعدها به هنگام تأسیس مدارس به سبک آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشته‌اند. تأسیس اولین آموزشگاه دولتی فارس در آباده: در سال۱۲۸۵ ه. ش، میرزا حبیب‌الله آموزگار (مستشار دیوان کشور)، هنگام عبور از آباده به سوی تهران، بنا به خواهش حاج علیخان که شخص مدبری بوده، از حرکت یه سوی تهران منصرف و در آباده توقف می‌نماید. میرزا حسین و میرزا اشرف هم به تدریس زبان فارسی می‌پردازند. میرزا عنایت الله سهراب نیز برای تدریس زبان انگلیسی دعوت می‌شود. این مدرسه به صورت ملی بوده و حقوق آموزگاران از محل شهریه دانش آموزان تأمین می‌شده‌است. در سال ۱۲۸۷ ه.ش محمد باقر موحد، از اصفهان به آباده وارد می‌شود و در منزل حاج ملا عبدالله واعظ اقامت می‌کند. وی به زبان فرانسه و عربی آشنایی داشته‌است، در این تاریخ مدرسه‌ای به نام موحد (این مدرسه در بعضی اسناد به نام اسلامی هم آمده‌است) تأسیس می‌شود. مقارن این ایام، دو نفر از صاحب منصبان هیئت تفنگداران پلیس جنوب مستقر در آباده "s.p.r” مدرسه مزبور به محل رونقیه انتقال و به مدرسه همت موسوم شد که توسط معلمین آقایان محمد باقر موحد، علی آقا واعظ زاده وسید حسین ضیا العلوم (دانا) و غلامرضا ادیب اداره شد و مدیریت آن بر عهده حاج واعظ بوده‌است. در این زمان حاج مخبر السلطنه هدایت به سمت استانداری فارس منصوب می‌گردد؛ و به هنگام عبور ار آباده از وضع این مدرسه آگاه می‌شود. وی دستور می‌دهد که در این مدرسه به جای فرانسه، عربی تدریس شود و در نتیجه این مدرسه دچار افت تعداد دانش آموز و درآمد شد به همین دلیل علی اصغر واعظ زاده برای تأمین اعتبار لازم به اداره کل فرهنگ فارس مراجعه می‌نماید. اما نتیجه‌ای نمی‌گیرد و این مدرسه منحل می‌شود.
پس از گفتگوی واعظ زاده با مردم قرار شد ۲۰ درصد مالیات بیشتر به دارایی پرداخت تا از محل عواید آن هزینه‌های این گونه مدارس تأمین شود. بر اساس این تلاش‌ها و مکاتبات و مراجعات پیگیر، علی اصغر واعظ زاده موفق می‌شود موافقت اداره کل معارف فارس را برای تأمین اعتبارات لازم به منظور تأسیس یک آموزشگاه دولتی کسب نماید. به این ترتیب در سال ۱۲۹۴ ه.ش از محل بودجه عوارض معارفی اداره معارف فارس دبیرستان دولتی ۴ کلاسه سعدی آباده به مدیریت واعظ زاده تأسیس می‌شود ابوطالب دانا، علی اکبر واعظ زاده، میرزا مهدی امام و محمد باقر موحد مدیریت این مدرسه را عهده‌دار بوده‌اند. گفتنی است که این واحد آموزشی اولین آموزشگاه دولتی است که در فارس تأسیس شده‌است. این واحد آموزشی ملی که بانی آن خانم طلعت آگاه (وفا) بود در سال ۱۳۱۴ شمسی منحل شد. در سال ۱۲۹۰ شمسی دبستان ملی زنهاریه معروف به دبستان دولتی دوشیزگان از سوی اداره معارف فارس با یک کلاس تأسیس شد که به تدریج کلاس‌های آن افزایش یافت. با پیگیری اداره فرهنگ آباده، اداره فرهنگ فارس با افتتاح کلاس اول دبیرستان موافقت و از اول مهر ماه ۱۳۱۵ شمسی این کلاس شروع به کار کرد. در سال۱۳۱۶ شمسی کلاس دوم این دبیرستان نیز تأسیس شد. سرپرست دبیرستان در آن سال محمد رضا دایی بود. در سال ۱۳۲۷ شمسی به تقاضای اولیا دانش آموزان و موافقت فرهنگ فارس دبیرستان دخترانه اهلی (اقبال لاهوری کنونی) تأسیس شد.
آباده واژه‌ای است فارسی و معنی محل آباد را می‌رساند. در زمان‌های بسیار قدیم یک رودخانه‌ای بزرگ بین شیراز واصفهان وجود داشته‌است که زیستگاه غورباقه هایی بوده بنام غوک ( تلفظ آن در لغت نامه دخدا و معین اینجور نوشته شده اِ) و نام آن دره، دره غوکان بود (ده غوک: به معنای محلی است که در آن غوک (نوعی غورباقه) فراوان دیده می‌شده و نام بخشی در شمال شهرستان آباده است که در استعمال زیاد به درغوک تبدیل شده‌است. (لغتنامه دهخدا)) که هم‌اکنون در آنجا محله‌ای که بومیان منطقه آن را درغوک می‌نامند وجود دارد و با شهر یکی شده و بعد از این محله‌ای بنام عبدالله آباد (که در گویش محلی به عبدل آباد معرف است) هست و بعد از آن قبرستان فعلی که در دامنه تلی بنام تل قوقی و قبرستان نیز به این نام شناخته می‌شود وجود دارد که بعد از نیز کوه خواجه وجود دارد. ویژگی‌های تاریخی به استناد کاوش‌های باستان‌شناسی پیشینه سکونت در محدوده فعلی شهرستان آباده که به هزاره اول قبل از میلاد بر می‌گردد. در دوره ساسانیان آثار بجا مانده همانند قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام در سورمق شواهد مطمئنی از شکوفائی فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیایی می‌باشد. قطعاً در دوره صفویه و ابتدای حکومت زندیه هم‌زمان با حضور شاه اسماعیل سوم شهر آباده در مسیر جدیدی از پیدایش ویژگی‌های شهرنشینی قرار گرفته و اولین ساخت و سازها با جلوه گاه‌های یک شهر شرقی در آباده ایجاد شد.
جاذبه های آباده
روستای چنار: از جاذبه‌های گردشگری شهرستان آباده روستای چنار با قدمتی ۸۰۰ ساله است که آب‌و‌هوای بسیار معتدلی دارد. در مسجد روستا درخت چنار کهن‌سالی وجود دارد که نام روستا برگرفته از آن است. درخت چنار برای اهالی روستا ارزش بسیاری دارد؛ در باور آنها این درخت مقدس است و به نماد این روستا تبدیل شده.
قلعه ایزدخواست: قلعه ایزدخواست، در شهر ایزدخواست، نزدیک به آباده قرار دارد و ساخت آن متعلق به دوران ساسانی است. آتشکده داخل شهر اولین آتشکده‌ای بود که به مسجد تبدیل شد. این قلعه در پنج طبقه ساخته شده که در آن زمان ساختمانی با این تعداد طبقه بسیار نادر بود. بعد از ارگ بم قلعه ایزدخواست بزرگترین بنای خشت و گلی ایران است. کاروانسرای شاه عباسی و پل صفوی از جاذبه‌های دیدنی نزدیک به قلعه ایزدخواست است.
تیمچه صرافیان: این تیمچه در بافت قدیمی شهرستان آباده بنا شده است که متعلق به دوران قاجار است و به‌منظور دادوستد ساخته شده. بنای زیبای تیمچه دو طبقه‌ای است. درِ ورودی تیمچه با منبت‌کاری هنرمندانه و درهای چوبی حجره‌ها زیبایی بنا را چند برابر کرده‌اند. این تیمچه جزو شش بازار برتر در زمینه خرید و فروش صنایع دستی ایران است. در سال۱۳۷۶تیمچه صرافیان در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
موزه مردم‌شناسی آباده: موزه مردم‌شناسی آباده، در استان فارس در یک طبقه با زیربنای دو هزار و ۴۰۰ متر مربع شامل سالن‌های اداری، کافی‌نت، کافی‌شاپ، موزه و گالری است.
کاروانسرای ایزدخواست: کاروانسرای ایزدخواست مربوط به سده ۱۲ است و در ایزدخواست، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۱۱۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عمارت کلاه فرنگی فیروزی آباده : عمارت کلاه فرنگی فیروزی در شهر آباده مرکز شهرستان آباده در استان فارس قرار دارد و از آثار دوران قاجاریه است که دارای نقشه تقریبا دایره‌ای بوده و درمیان باغچه‌ای کوچک واقع شده است. این عمارت یک طبقه با وسعتی در حدود ۲۰ متر مربع ، دارای چهار در ورودی و پنجره‌های بلند بوده است. این بنای یک طبقه به سبک کلاه فرنگی شیراز زندیه، هشت گوش ساخته شده است که از سطح زمین حدود یک متر بلندتر است. خود بنا از خشت و گل است و داخل بنا با آجرهای مربع شکل فرش شده است. سقف بنا توسط نجاری بنام علی کاکا منصور ساخته شده است که او نیز از برادران امامی که منبت کاران قابلی بودند دعوت می‌کند تا سقف را آینه کاری یا منبت کنند. این اثر تاریخی که در سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۴۰۸ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است و در حال حاضر در تملک شهرداری است و برخلاف سایر عمارت‌های کلاه فرنگی که امروزه کاربری موزه و فرهنگی دارند از این بنا استفاده‌ای نمی‌شود.
امامزاده سید محمد شورجستان: در۳۰ کیلومتری شمال شهرآباده درمسیر جاده اصلي آباده – اصفهان روستای شورجستان قرار دارد که آثار وشواهد وموقعیت مکانی آن حاکی از قدمت تاریخی آن می باشد که به دوران قبل از اسلام می رسد این روستا اگر چه دارای جاذبه های چندانی نیست لیکن گوهری گرانبها از خاندان عصمت وطهارت در خود نهان دارد که موجب معروفیت وشناخت در منطقه گردیده است امامزاده ای جلیل القدرمعروف به سیدمحمد(ع) که نسب آن به امام زین العابدین علیه السلام امام چهارم شیعیان میرسد. ظهور فضائل وکرامات ومعجزات باهرات آن وجود مقدس، همچون خورشید در آسمان شهود نور افشانی می کند وپرتو آن چون انوار عالمتاب است واز اثبات وشهود مستغنی است که آفتاب آمد دلیل آفتاب وبی شک در اثر آن است که شیفتگان ومحبان بسیاری از نقاط دور ونزدیک به زیارتش آمده جبین ارادت برآستان پاکش می سایند چه حاجات که می طلبند وچه معجزات که می بینند واندکی از آن ظاهر ومشهود بر ما معلوم وبسیار مکتوم است واين چنين بود شهره اش بر عالم تا آنجا كه صندوقي بس زيبا بنا به سفارش حاکم سبزوار در ماه شعبان سال ۷۷۲ هجری قمری ساخته وبه این روستا آورده ونصب گردیده که یقینأ زيارت این امام زاده واجب التعظيم وشناخته شده در آن دوران هم از رونق خوبی برخوردار بوده است. در كنار جاده اصلي قرار گرفتن ،وجود زائر سرا ، آشپز خانه ، حمام ، آبگرم وسرويس هاي بهداشتي از امكانات موجود اين امامزاده جليل القدرجهت خدمت رساني به زائران ومسافران گرامي مي باشد.
...........................
آرشیو
