درود بر شما خوبان ، همانند آدینه های گذشته با معرفی شاعری از بوستان شعر و ادب پارسی همراه شما هستیم
رشید وطواط
خواجه رشید وطواط در ۴۸۱ قمری در بلخ دیده به جهان گشود. نام اصلی وی امیر امام رشیدالدین سعدالملک محمد بن محمد بن عبدالجلیل عمری است و به دلیل کوچکی جثه و ضعیفی اندام به وطواط معروف است. وطواط نام مرغی از گونه پرستو است. یاقوت حموی نسب اجداد او را به عمر خطاب میرساند. وی تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسه نظامیه بلخ تحت نظر امام ابوسعد هروی به پایان رساند. پس از پایان تحصیل و کسب مهارت در نثر عربی و فارسی به خوارزم رفت. در آنجا به خدمت یکی از پادشاهان خوارزمشاهیان به نام آتسز خوارزمشاه درآمد و از طرف آن پادشاه به صاحب دیوانی رسائل منصوب شد.خواجه رشید وطواط همواره در سفر آتسز را همراهی می کرد و بیش از ۳۰سال در خدمت این پادشاه بود و بعد از مرگ آتسز باز هم صاحب دیوانی خوارزم را داشت. او در جنگ آتسز با سلطان سنجر دو بیت از انوری را پاسخ گفت و به سپاه سنجر فرستاد. جریان از این قرار بود که در این سفر انوری شاعر معروف همراه سنجر بود و یک دوبیتی بر مبنای فتح هزار سف و خوارزم برای شکستن روحیه مردم سرود. در مقابل رشید وطواط در پاسخ این شعر را سرود.
گر خصم تو ای شاه بود رستم
گرد یک خر زهزار سف تو نتواند برد
سلطان سنجر که از این بیت و شعرهای دیگر وطواط از او آزرده بود، قسم خورد که او را به قتل برساند اما با وساطت منتجب الدین بدیع اتابک جوینی او را بخشید.
آثار و خدمات فرهنگی
مهم ترین آثار وطواط، منشات نام دارد که به ۲ زبان عربی و فارسی است. در حقیقت منشات رشید الدین، مستندترین مجموعه اطلاعات را در خصوص اوضاع سیاسی و تشکیلات اداری حکومت خوارزمشاهیان میدهد. از خواجه رشید وطواط آثار متعدد و متنوعی دیگری برجای مانده است از جمله این تالیفات میتوان به دیوان اشعار فارسی در پنج هزار بیت اشاره کرد، این دیوان به تصحیح سعید نفیسی رسید و تنها چاپ دیوان شاعر است. کتابخانۀ بارانی در تهران این کتاب را در ۱۳۳۹ خورشیدی منتشر کرد و از آن تاریخ تا امروز هیچ تصحیح دیگری از دیوان اشعار رشید وطواط صورت نگرفته است. اگرچه نفیسی، کار مغتنم و ارزشمندی انجام داده است اما به سبب دسترسی نداشتن مصحح به اقدم نسخ موجود از این دیوان و شتابزدگی در جمعآوری و انتشار آن، خطاهایی در این دیوان وارد شده است.
جانا ، همه خطاب تو با من جفا بود
وز من جفات را همه پاسخ وفا بود
هرگز مباد با تو جفاکار روزگار
ور چه همیشه کار تو با من جفا بود
ای نزد من ز جان و دل من عزیز تر
قصدت همه بجان و دل من چرا بود؟
با روی تست عشق روا و بدین سبب
هر چان ز تو بروی من آید روا بود
گویند : دل بمهر نگاری دگر سپار
هرگز نکوتر از تو نگاری کجا بود ؟
خورشید پیش نقش رخ تو هدر شود
یاقوت پیش رنگ لب تو هبا بود
جان مرا همیشه سعادت زیادست
حاشا! اگر زیاد تو جانم جدا بود
بربود عشق تو دل و دیده ز من و لیک
با عشق تو غم دل و دیده کرا بود؟
تا کی تنم ز عشق تو بار بلا کشد ؟
تا کی دلم ز جور تو یار عنا بود؟
در کش ز جور دامن و می دان:که رسم جور
در روزگار خسرو عادل خطا بود
وطواط به فارسی و عربی شعر میسرود و در قصیده به شیوه عنصری نظر داشت و بیشتر قصاید خود را در مدح اتسز خوارزمشاه نوشت. وی تبحر خاصی در به کارگیری صنعت های ادبی داشت و شعر گفتن برای او ابزاری برای به نمایش درآوردن مهارت های بلاغی بوده است. دیوان وطواط در طاقچه، شامل قصاید، ترجیعات، ترکیبات، مقطعات، رباعیات، غزلیات و یک مسمط، برگرفته از وبگاه ادبی گنجور است.
با تو در سینه جان نمی گنجد
تو درونی ازان نمی گنجد
عشق در سر برفت و عقل برفت
کین دو در یک مکان نمی گنجد
از دیگر آثار وطواط تحفة الصَدیق الی الصَدیق من کلام ابی بکر صِدّیق نام دارد، این اثر مجموعه ای مشتمل بر کلمات ابوبکر خلیفه اول است. برای بررسی تاریخ خوارزمشاهیان مقدمه آن موثر است. نسخه هایی از این مجموعه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نیز کتابخانه های دانشگاه استانبول و ایاصوفیه موجود است.
ای راحت عیش ها وصالت
مقصود همه جهان جمالت
ای مهنت عاشقان فراقت
وی نعمت مفلسان وصالت
ای پردهٔ نقش حسن زلفت
وی دانهٔ دام عشق خالت
ماه شب چهارده بخوبی
ناقص بر آیت کمالت
پالوده تن من از فریبت
فرسوده تن من از محالت
ای حال دلم تباه بی تو
چون حال دلم مباد حالت
نی نی ، که مراست تازه عیشی
در سایهٔ دولت خیالت
از دیگر آثار وی میتوان به نامههای رشیدالدین وطواط شامل ۲ مجموعه، یکی عرائس الخواطر و نفائس النوادر و دیگری ابکارالافکار فی الرسائل و الاشعار اشاره کرد که خود وطواط آنها را جمع کرده است. این ۲ مجموعه از جمله کهن ترین دیوان رسائل برجامانده به زبان فارسی به شمار می آیند. در این خصوص باید خاطر نشان کرد که رسائل عربی رشیدالدین وطواط، هم از نظر ساختار و به دلیل زیبایی و شیوایی انکارناپذیر نثر عربی او و دقت وسواسی گونه ای که در گزینش و کنار هم نهادن واژه ها و ترتیب جمله ها و عبارت ها و استفاده از آرایه های لفظی دارد و هم از نظر محتوا و به سبب احاطه نامههایش بر بسیاری از اطلاعات سودمند و دست اول و نیز نشان دادن و باز کردن جنبه های پوشیدهای از شخصیت نویسنده دارای اهمیت بسیاری زیادی هستند و از آنجایی که محتوای رشیدالدین وطواط این نامه ها را به برجسته ترین دانشمندان روزگار خود نوشته، اهمیت آنها را دوچندان کرده است.
ترجمه هایی از کلمات قصار خلفای راشدین، از جمله: فصل الخطاب من کلام عمربن الخطاب و مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب که ترجمه منثور و منظوم صد سخن از امام علی علیهالسلام است، هفت رساله در پند با عناوین: غرائب الکَلِم فی رغائب الحِکَم؛ غُرَرالاقوال و دُرَرالامثال؛ الکَلِمال ناصحة و الحِکَم الصالحة و... نقود الزواهر و عقود الجواهر کتابی در معنی لغات عربی به فارسی است، رساله تصحیفات، که رشید در حدایقا لسحر ذیل «مصحف» از آن نام برده، اما نسخه ای از آن به جا نمانده است.
اهمیت حدائق السحر فی دقائق الشعر
علاوه بر شعر، وطواط به عربی و فارسی آثاری منثور نیز از خود به یادگار گذاشت از جمله آثار منثور مشهور فارسی وی میتوان به «حدائق السحر فی دقائق الشعر» اشاره کرد. حدائق السحر فی دقائق الشعر کتابی در فن بدیع است. نویسنده انگیزه تألیف کتاب خود را مطالعه ترجمانالبلاغه رادویانی ذکر کرده و گفته که آن کتاب از راه تکلّف تنظیم شده و با خطاهایی همراه بوده اما با این حال او این کتاب را سرمشق خود قرار داده است. حدائقالسّحر با توجه به زمان تألیف و دربرداشتن تعداد درخور توجهی از صنعتهای بدیع، یکی از منابع مهم فن بدیع در زبان فارسی و متضمن اطلاعات گرانبها درباره شاعرانی مانند قطران تبریزی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی و مسعود سعد سلمان است. چاپ انتقادی حدائقالسحر به کوشش عباس اقبال آشتیانی به انضمامِ مقدّمه و حواشی و سه فهرست در ۱۳۰۸ خورشیدی در تهران منتشر شد.
در خصوص اهمیت و فواید این کتاب باید گفت: حدائق السحر فی دقائق الشعر از جمله نخستین کتابِ های فارسی در موضوع «صنایع شعری» است که نسخهٔ آن بدست ما رسیده و قبل از آن کتاب های دیگری که در همین فنّ نوشته شده بودند به دلایل مختلف از میان رفتند. از جملهٔ این کتاب های نابود شده میتوان به کتاب تَرجِمانُ البلاغة اثر محمد بن عمر رادویانی اشاره کرد. همچنین این کتاب فوائد ادبی گوناگون و اطلاعات تاریخی گرانبهایی در آن گنجانیده شدهاست. در ضمن در این کتاب اشعاری از برخی شاعران هست که از این اشعار، جز در همین کتاب در هیچ منبع دیگری یاد نشدهاست. مجموعهٔ این قبیل ویژگی ها سبب شده که این کتاب، کمکِ بسیاری برای تاریخ ادبیات فارسی فراهم آورد و ما را با برخی شاعران سده های نخست هجری و اشعار آنان آشنا سازد. بویژه که خود «رشید وطواط» که از نقّادانِ بزرگِ سخن و کاملاً عارف به قواعد فصاحت و بلاغت بوده، در بابِ برخی از این گویندگان و طرزِ شعرِ آنان، اظهار نظر نیز کرده که این اظهار نظر دارای نهایت اهمیت بوده است.
درگذشت
سرانجام این نویسنده برجسته دربار خوارزمشاهیان در ۵۷۳ قمری به علت کهولت سن در گرگانج خوارزم دیده از جهان فروبست.
منابع:
☀ منبع اشعار : گنجور
1- یاقوت حموی، معجم الادبا، بیروت، دارالاحیا، ۱۲۲۹، ص۲۹
2- صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ابن سینا، چ ۴، ۱۳۴۷، ج ۲، ص ۶۲۸.
3- بیانی، مهدی. کارنامه بزرگان ایران، تهران: اداره کل انتشارات و رادیو، ۱۳۴۰، (تاریخ مقدمه)، ص ۱۸۳ و ۱۸۴.
4- برای آگاهی بیشتر در خصوص آثار رشید الدین وطواط ر. ک هوشنگ خسروبیگی، اهمیت تاریخی رشیدالدین وطواط، پژوهش های تاریخی بهار و تابستان ۱۳۸۸ شماره ۴
5- دانشنامه جهان اسلام، خواجه رشید الدین وطواط
6- فروزانفر. بدیع الزمان. سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چ ۲، ۱۳۵۰، ص ۳۲۴، ۳۲۵ـ ۳۲۶.