پروژه منهتن Manhattan Project در طول جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد؛ این پروژه در حقیقت تلاش دولت ایالات متحده برای تحقیق، ساخت و سپس استفاده از بمب اتمی بود. این پروژه با محوریت آمریکا و همکاری بریتانیا و کانادا اجرا شد. پروژهٔ منهتن در ابتدا در سال ۱۹۳۹ میلادی با تیم و بودجه‌ای کوچک آغاز به کار کرد ولی منتهی به استخدام ۱۳۰٬۰۰۰ نفر و هزینه‌ای نزدیک به ۲ میلیارد دلار (معادل ۲۳ میلیارد دلار سال ۲۰۱۸) شد. بالغ بر ۹۰٪ بودجه صرف ساخت کارخانجات جهت تولید مواد شکافا گردید و تنها ۱۰٪ بودجه صرف توسعهٔ خود بمب شد. پروسهٔ تحقیق و تولید در بیش از ۳۰ پایگاه در سراسر ایالات متحده، بریتانیا و کانادا انجام شد.در جریان پروژه منهتن هزاران دانشمند از سراسر جهان و از همه قاره ها گرد هم آمدند و در این پروژه شرکت جستند. این پروژه در نهایت موجب ساخت دو بمب اتمی ای شد که شهر های هیروشیما و نارکازاکی ژاپن را از بین برد. در حقیقت پروژه منهتن پروژه ساخت بمب های اتمی هیروشیما و ناکازاکی است.
پروژه منهتن چگونه آغاز شد؟
در سال ۱۹۳۹، رئیس جمهور فرانکلین روزولت نامه ای از فیزیکدان مشهور آلبرت انیشتین با یک پیام فوری دریافت کرد:
.
” جناب رئیس جمهور، فیزیکدانان به تازگی کشف کرده اند که عنصر اورانیوم می تواند مقدار زیادی انرژی تولید کند، انرژی ای که شاید به اندازه یک بمب قوی باشد! “
.
برای بسیاری سوال پیش می آید که انیشتین چنین کاری کرد؛ در حقیقت او به این موضوع مشکوک شده بود که هیتلر و نازی ها در حال کار بر روی ساخت بمب های اتمی باشند.(البته خودش با استفاده از آن مخالف بود)
هنگامی که آلبرت انیشتین نامه را به روزولت نوشت؛ هنوز ابتدای جنگ جهانی دوم بود و ایالات متحده هنوز تصمیمی برای ورود به جنگ نگرفته بود؛ در حقیقت سه سال پس از این نامه بود که آمریکا نیز درگیر جنگ شد و نامه انیشتین اهمیت پیدا کرد. دولت آمریكا در یك پروژه مخفی فیزیكدانان خبره ای را گرد هم آورد. الکس ولرشتین Alex Wellerstein، مورخ علوم در موسسه فناوری استیونز در نیوجرسی می گوید: در ابتدا، هدف آن ها فقط این بود كه ببینند آیا بمب اتمی – اسلحه ای كه انرژی آزاد شده توسط یك اتم را به دو قسمت تقسیم می كند – واقعاً وجود دارد و به طور کلی ساخت آن ممکن است یا خیر. تا سال ۱۹۴۲، هدف از ساختن بمب اتم، ففط این بود که پیش از آلمان به آن دست یابند. اما شرایط سرعت بیشتری گرفت و با ورود ایالات متحده به جنگ جهانی دوم، این پروژه که به صورت جدی ای حالت رسمی به خود می گرفت؛ ده ها هزار دانشمند و محقق را از سراسر دنیا به خود جذب کرد. چیزی نگذشت که نام کد “پروژه منهتن” برای آن انتخاب شد.
| |
بخشی از دانشمندان این پروژه
|
رهبران پروژه منهتن چه کسانی بودند؟
تحقیقات تسلیحات هسته ای قبل از درگیری ایالات متحده در جنگ جهانی دوم آغاز شده بود اما پروژه منهتن با پروژه های تحقیقاتی که پیش از آن بود متفاوت است. تحقیقات قبلی همه حالت تئوری و نظری داشت؛ تا قبل از آن فقط صحبت از بمب اتم و میزان قدرت و تخریب آن بود اما هدف از پروژه منهتن ساخت بمب اتم بود؛ بمب هایی که می توانستند در جنگ به کار برده شوند.
.
این پروژه تا پاییز ۱۹۴۱ شروع نشد، هنگامی که مهندس وانوار بوش Vannevar Bush، که هدایت تحقیقات هسته ای را به عنوان رئیس کمیته اورانیم تحت حمایت دولت ایالات متحده بر عهده داشت؛ روزولت را متقاعد کرد که بمب هسته ای قابل ساختن است و می توان در ظرف تنها یک سال آن را ایجاد کرد؛ موافقت های نهایی برای شروع پروژه به صورت کامل جلب شد.
طی یک سال بعد ژنرال لسلی گرووز Leslie R. Groves از مهندسین ارتش آمریكا به عنوان مدیر پروژه منصوب شد که یک عامل موثر و تغییر دهنده مسیر بازی بود.
ولرشتین درباره تأثیر ژنرال گرووز بر پروژه منهتن نوشته است : ” او شخصاً مسئولیت اطمینان از این امر را داشت كه [پروژه منهتن] اولویت شماره یك در طول جنگ باشد؛ او مصرانه برای پروژه بوجه جمع می کرد و منابع لازم را برای پیشبرد هر چه بهتر پروژه گرد می آورد؛ به جرئت می توان گفت اگر ژنرال گرووز نبود؛ پروژه منهتنی نبود و بمب های اتمی هیروشیما و ناکازاکی هم ساخته نمی شد.”
|
لسلی گرووز
|
اما این تنها ژنرال لسلی گرووز نبود که موجب پیش روی پروژه منهتن شد بلکه این پروژه به کمک هزاران دانشمند از سراسر دنیا شکل گرفت. انریکو فرمی Enrico Fermi و لئو سوزیارد Leo Szilard، فیزیکدانان دانشگاه شیکاگو، در این تلاش از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند.
ولرشتین در این باره نوشته است : ” انریکو فرمی به طور طبیعی از نظر تئوری و عملکرد فیزیکی اشیاء استعداد داشت؛ استعداد ذاتی او یکی از هزاران استعدادی بود که وجب به وجب بمب اتم را ساخت.”
گرچه دانشمندان بسیاری چه به صورت مستقیم و چه غیر مستقیم در پروژه منهتن شرکت داشتند اما همگی تحت سرپرستی جی رابرت اوپنهایمر J. Robert Oppenheimer که مدیر علمی پروژه منهتن و رهبر آزمایشگاه ملی لوس آلاموس Los Alamos در نیومکزیکو بود کار می کردند.
| |
جی رابرت اوپنهایمر
|
شهرهای مخفی که پروژه منهتن در آن ها دنبال می شد
علی رغم تحقیقات پروژه منهتن در ایالات متحده، این پروژه اما در این کشور محدود نماند و مطالعات و تحقیقات گسترده ای در شهر های مختلف انگلیس، بلژیک، کنگو و بخش هایی از اقیانوس آرام جنوبی صورت گرفت؛ اما هسته تحقیقات و آزمایش های پروژه منهتن در در آزمایشگاه ملی لوس آلاموس، در شهر نیومکزیو ایالات متحده و تحت سرپرستی رابرت اوپنهایمر انجام می گرفت. آزمایشگاه ملی لوس آلاموس در کوه های دورافتاده شمال نیومکزیکو واقع شده است و در سال ۱۹۴۳ و با هدف ساخت بمب های اتمی تأسیس شد.
لوس آلاموس تنها آزمایشگاه درگیر در پروژه منهتن نبود. آزمایشگاه مت در دانشگاه شیکاگو و آزمایشگاه راد در دانشگاه کالیفرنیا، هر دو نقش مهمی در پیشبرد این پروژه داشتند.
ولرشتین در کتاب خود این طور نوشته است: ” گرچه آزمایش های اصلی در این آزمایشگاه ها صورت نمی گرفت اما این آزمایشگاه ها مکان های خوبی برای یافتن سوال های تحقیقاتی بودند و کاربردی های تکمیلی داشتند و لزوماً در توسعه بمب اتم نقش مستقیمی نداشتند و بمب های اتم ساخته شده مستقیماً محصول لوس آلاموس بودند. ”
چرا از آزمایشگاه لوس آلاموس برای میزبانی پروژه منهتن استفاده شد؟
موقعیت مکانی دوردست لوس آلاموس برای حفظ راز اهداف این پروژه بسیار مهم بود. موضوعاتی که در لوس آلاموس مورد بررسی قرار می گرفت شامل نحوه ساخت بمب اتمی، نحوه طراحی و استقرار آن بود که با توجه به شرایط جنگی امکان لو رفتن اطلاعات، این موضوعات اطلاعات نظامی و استراتژیک تلقی می شدند که باید از آن ها به نحوی محافظت می شد.
برای ساختن بمب، دانشمندان به مقادیر زیادی اورانیوم ناپایدار، رادیواکتیو یا پلوتونیوم احتیاج داشتند. به گفته وزارت انرژی ایالات متحده آمریکا، اورانیوم به دست آوردن آسانتر از پلوتونیوم بود ، اما دانشمندان تصور می کردند که پلوتونیوم ممکن است مسیری سریع تر برای توسعه بمب را فراهم کند. آنها تصمیم گرفتند که هر دو را امتحان کنند و برای هر عنصر راکتور هسته ای دو نمونه – اوک ریج در شرق تنسی و راکتور پلوتونیوم هانفورد در واشنگتن – ساختند.
برای ساخت و بهره برداری از این امکانات ده ها هزار نفر به خدمت گرفته شدند : دانشمندان، کارمندان نگهبان، منشی ها و کارمندان اداری. تا پایان جنگ بیش از ۵۰۰,۰۰۰ نفر روی این پروژه کار کرده بودند. این اعداد سرسام آور است و یک نکته عجیب و سوال بر انگیز در آن نهفته است؛ یک سخن معروف وجود دارد که می گوید اگر یک راز بین بیش از دو نفر نهفته باشد آن گاه دیگر یک راز نیست! چطور ۵۰۰,۰۰۰ نفر بر روی یک پروژه کار می کردند و این پروژه همچنان یک راز نظامی و استراتژیک باقی مانده بود؟ پاسخ شهرهای مخفی بود.
|
ژنرال لسلی گرووز در حال سخنرانی برای کارمندان پروژه
|
امنیت پروژه ایجاب می کرد تا انبوه کارمندان و کارگران و محققان و دانشمندان را در جایی دور از سایر مردم نگه دارند؛ لذا شهرهایی در اطراف راکتورهای جدید ساخته شد. به گفته بنیاد میراث اتمی، با پایان جنگ، اوک ریج جمعیتی بالغ بر ۷۵۰۰۰ نفر و هانفورد ۵۰،۰۰۰ نفر جمعیت را به خود اختصاص داد. طبق گفته های Voices of Manhattan، هر آنچه که در ارتباط با پروژه منهتن بود در هیچ جایی ثبت نشد، هر آن چه که امروز درباره این پروژه و مسائل مربوط به آن می دانیم، به صورت تاریخ شفاهی و نه مکتوب به ما رسیده است و موضوعاتی که در مورد آن ها با اطمینان صحبت می کنیم نیز از اسناد اندک و محدودی که شامل گزارشات و تصاویر و آمار است به دست ما رسیده است. شهر های مخفی ای که در اطراف لوس آلاموس ایجاد شدند و ۷۵۰۰۰ نفر که همگی بر روری پروژه منهتن کار می کردند و جزء پروژه بودند؛ هیچ گاه و بر روی هیچ نقشه ای ثبت نشدند.
در جریان پروژه منهتن تعداد کارگرانی که مستقیماً در ساخت بمب دستی نداشتند بیشتر از دانشمندان و محققان ناظر بر پروژه بود اما سیاست پروژه طوری برنامه ریزی شده بود که کارکنانی که ارتباط مستقیم کمی با پروژه داشتند اطلاعاتی درباره آن نداشتند. این سیاست را ” دانستن اطلاعات حیاتی ” یا ” Need to know basis ” نامگذاری کرده بودند و بر همین اساس هم اکثر کارگرانی که در پروژه کار می کردند با این که همراه خانواده های خود ساکن شهرهای مخفی بودند اما نمی دانستند که در آن مکان چه چیزی در حال وقوع است و نتیجه آن همه تلاش در نهایت چه چیزی است. به جز محققان و دانشمندان اصلی پروژه ساکنان شهرهای مخفی در پروژه منهتن تصوری از ماجرا نداشتند و فکر می کردند که پروژه منهتن یک پروژه مخفی نظامی است که با توجه جریان داشتن جنگ جهانی موضوع طبیعی ای بود اما از کیفیت ماجرا و آن چه که ساخته می شد کاملا بی خبر بودند.
|
ساکنین شهر های مخفی
|
با این حال باز هم شرایط آسانی نبود، مخفی نگه داشتن پروژه ای در حد و اندازه پروژه منهتن واقعاً دشوار بود، همیشه امکان درز اخبار و شایعه و جاسوسی وجود داشت. در کتاب ولرشتین آمده است: ” با وجود اینكه مخفی نگه داشتن این پروژه دشوار بود اما وجود بمب اتمی هنوز هم تقریباً برای همه افراد جهان از جمله كسانی كه روی آن می کردند غیر قابل باور بود. ”
|
بمب اتمی گجت
|
چند سال از آغاز منهتن گذشته بود و اهداف پروژه منهتن به طرز چشمگیری تغییر کرده بود. زمانی نامه انیشتین آمریکایی ها را هراس زده و نگران کرده بود و آن ها با شتاب تلاش می کردند که قبل از نازی ها بمب اتم را بسازند و به این ترتیب قدرت بازدارندگی پیدا کنند اما چند سال بعد دیگر همه می دانستند که آلمان نازی در سراشیب سقوط جنگ است و امکان ندارد در آن شرایط به فکر ساخت بمب اتمی باشد؛ در آن زمان قدرت جدیدی در آسیای دور سر بر آورده بود و آن هم ژاپن بود.
|
آزمایش ترینیتی
|
پس از موفقت آمیز بودن آزمایش ترینیتی، خیلی سریع نخستین بمب های اتمی ساخته شدند. یک بمب اتمی ساخته شده از اورانیوم به نام ” پسر کوچک” یا “Little Boy” و یک بمب پلوتونیوم به نام “مرد چاق” یا “Fat Man”. این دو بمب در جزیره تینیان Tinian در اقیانوس آرام جنوبی تکمیل شدند. از آن پس هواپیماهای بمب افکنی که قرار بود این دو بمب هسته ای را در ژاپن رها کنند شروع به پرواز آزمایشی در آسمان ژاپن کردند.
|
بمب هسته ای مرد چاق و پسر کوچک
|
هفته ها پس از انفجار گجت، در ۶ اوت ۱۹۴۵، بمب پسر بچه کوچک بر روی هیروشیما و سه روز بعد، در ۹ اوت، بمب مرد چاق روی ناکازاکی انداخته شد. براساس اعلام وزارت انرژی ایالات متحده، در اثر انفجارهای اولیه حدود ۱۱۰،۰۰۰ نفر جان باختند و کمتر از یک هفته بعد، ژاپن تسلیم نیروهای متفقین شد و جنگ جهانی دوم رسماً به پایان رسید.
نتایج پروژه منهتن
آیا پروژه منهتن موفقیت آمیز بود؟ بستگی به این دارد که از چه زاویه ای به آن نگاه کنید و از چه کسی این سوال را بپرسید.
این پروژه برای برخی دانشمندان به خاطر مسیری که در پیش گرفته بود، بسیار مهم بود. این دانشمندان ایده مسابقه با آلمان نازی را برای ساختن بمب دوست داشتند اما در مورد استفاده از آن علیه مردم ژاپن ناراضی بودند. لئو زیلارد Leo Szilard از جمله دانشمندان و مخالفان سر سخت بمبارن اتمی هیروشیما و ناکازاکی بود؛ قبل از بمباران این دو شهر، وی از هری ترومن رئیس جمهور ایالات متحده خواست که از این کار خودداری کنند. پس از پایان پروژه منهتن و فاجعه ای که نتایج این پروژه برای مردم هیروشیما و ناکازاکی داشت؛ زیلارد فیزیک را ترک کرد و به زیست شناسی روی آورد.
|
لئو زیلارد
|
برخی از دانشمندان که روی ساخت بمب اتم کار کرده بودند معتقد بودند که با ساخت این بمب به خطر نابودی در طی هر جنگی را به طور کامل پایان داده اند و از آن پس دیگر هیچ جنگی در نخواهد گرفت.اگر از زاویه دیگر نگاه کنیم، بله پروژه منهتن موفق بود زیرا به یک هدف رسید و آن پایان دادن به جنگ جهانی دوم بود؛ جنگ گرم تمام شد اما جنگ سرد تازه شروع شده بود و خطر نابودی بشر در اثر سلاح مرگباری که آن ها ساخته بودند پیوسته مردم جهان را تهدید می کرد.
این پروژه بر روی برنامه های هسته ای دیگرکشورها نه تنها در شوروی بلکه در بریتانیا، فرانسه و کشورهای دیگر تاثیر گذاشت. اما پروژه منهتن در توسعه ابتکارات صلح آمیز دیگر مثل نیروگاه های هسته ای نیز نقش به سزایی داشت.
