فيتز جرالد-مترجم معروف رباعيات خيام به انگليسي- يك بار در نامه نوشته بود:«اين اشعار پراكنده به، گمان من منظومه اي بلند و پيوسته است؛ منظومه اي كه با تصويرهاي بامداد و گل آغاز مي شود و با تصوير شب و گور پايان مي پذيرد و در آن ميان، سرنوشت و احوال آدميان كه شبيه كوزه هاي سفالي اند، بيان مي شود.»
ادوارد فيتز جرالد(1883-1809) مردي منزوي، دوستدار «دن كيشوت» و شاعري درجه سه بود. در 40 سالگي به صورت خيلي اتفاقي به آكسفورد رفت و در رشته ادبيات فارسي كه داوطلب چنداني نداشت، تحصيل كرد. بعد از فراگيري زبان فارسي دست به ترجمه متون ادبي فارسي زد.«منطق الطير» عطار و منظومه«سلامان و آبسال» جامي را طي يك سال به انگليسي برگرداند كه چندان مورد استقبال واقع نشد. اما براي ترجمه مجموعه كوچكي كه سال 1859 با نام«رباعيات عمر خيام؛ شاعر و منجم ايراني» منتشر كرد، پنج سال وقت گذاشت. كتاب شامل 75 شعر چهار مصراعي با عنوان نا آشناي«رباعي» بود كه شباهتي به آنچه مردم انگلستان از شعر مي شناختند، نداشت. اين اثر تنها زماني مورد توجه انکليسي زبان ها قرار گرفت كه يك سال پس از انتشارش دست به دو شاعر نامي آن روزگار، روزتي و سوين برن افتاد چند روز بعد، قيمت كتاب از يك پني به چند پوند رسيد و بلافاصله ناياب شد. فيتزجرالد در دو نوبت ديگر ترجمه اش را ويرايش كرد. به خاطر اين كار هم از ملكه ويكتوريا لقب«لرد»گرفت. و وقتي مرد، دوستداران شعر خيام شاخه اي گل رز از مزار خيام آوردند و بر سر گور او كاشتند. آنچه فيتز جرالد از خيام به غرب شناسانده(و به واسطه آن حتي در خود ايران هم توجه به خيام چند برابر شده)، دقيقاً ترجمه لفظ به لفظ رباعيات نيست. او همان طور كه در شعر انگليسي نوآوري كرد و قافيه و شعر چهار مصراعي را به آن وارد كرد، در ترجمه رباعيات هم خلاقيت به خرج داد و به نوعي آنها را بازسرايي كرد. فيتزجرالد گاهي يك رباعي را به شكل دو رباعي انگليسي ترجمه كرده و گاهي از چند رباعي، يك رباعي جديد ساخته است.
و ترجمه مشهورترین رباعی خیام* توسط ادوارد فیتزجرالد
خیام:
اسرار ازل را نه تو داني و نه من
وين حرف معما نه تو خواني و نه من
هست از پس پرده گفت و گوي من و تو
چون پرده بر افتد، نه تو ماني و نه من
جرالد:
There was a Door to which I found no Key:
There was a Veil past which I could not see:
Some little Talk awhile of ME and THEE
There seemed - and then no more of THEE and ME.
