اِسفَرایِن شهری است در جنوب شرقی استان خراسان شمالی. این شهر مرکز شهرستان اسفراین است. کردهای کرمانج، ساکنین اصلی شهر اسفراین بوده و اکثریت جمعیت این شهر را تشکیل می دهند. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۹٬۴۹۰ نفر (در ۱۷٬۴۶۶ خانوار) می باشد.
شهر اسفراین مرکز شهرستان اسفراین است. این شهرستان از جنوب و جنوب شرقی با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و از غرب با بجنورد همسایه‌است و در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می‌پیوندد. ارتفاع شهر اسفراین از سطح دریا ۱۲۶۰ متر است. (جوادزاده ۱۳۸۰).
کردهای کرمانج، ساکنین اصلی شهر اسفراین بوده و اکثریت جمعیت این شهر را تشکیل می دهند. مردم فارس زبان یا (تات‌ها)، ترکهای خراسانی نیز از جمله دیگر مردمان بومی اسفراین هستند. زبان تاتی در خراسان شمالی ، امروزه تأثیر بسیاری از فارسی معیار گرفته و در حال فراموشی است و جای خود را به فارسی معیار داده است. بر اساس سرشماری ۱۳۹۰ جمعیت اسفراین ۶۰٬۳۷۲ نفر بود. اما بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر به ۵۹٬۴۹۰ نفر (در ۱۷٬۴۶۶ خانوار) کاهش یافته است.
اسفراین بین ۵۶ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۷ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۱۷ دقیقه عرض شمالی واقع شده‌است. این شهرستان از جنوب و جنوب غربی با شهرستان‌های جوین و جغتای، از شرق با خوشاب و سبزوار و از غرب با بجنورد و شیروان همسایه‌است. ارتفاع شهرستان اسفراین از سطح دریا در بلندترین نقاط قله شاه جهان ۳۰۳۲ متر و در پست‌ترین نقطه حدود هزار متر می‌باشد. اسفراین در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می‌پیوندد. مرکز شهرستان اسفراین شهر اسفراین و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۶۰ متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله‌های دیگر کوههای شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادری، خیبران، ارسن، کول، گاوتیغ و قره داش است. ادامه کوههای آلاداغ در قسمت غربی شهرستان اسفراین با نام سالوک معروف است. رشته کوه دیگری که به موازات رودخانه جوین قرار دارد در جهت جنوب شرقی- شمال غربی، بین شهرستان‌های اسفراین و سبزوار امتداد پیدا کرده‌است. ارتفاع این رشته کوه از سطح دریا ۱۳۵۳ متر است و مهم‌ترین آنها کوه تپه سیاه و هرده گچی می‌باشد. با داشتن مجموعه صنعتی اسفراین و کارخانه لوله گستر اسفراین از شهرهای مهم صنعتی شرق ایران می‌باشد. شهرستان اسفراین یکی از شهرهای منطقه سربداران محسوب می‌گردد. این شهر دارای چندین دانشگاه و دانشکده از جمله دانشگاه پیام نور، دانشگاه آزاد، دانشکده فنی و مهندسی اسفراین و دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اسفراین می‌باشد. پوشش گیاهی اسفراین در شهرستان اسفراین دو نوع پوشش گیاهی طبیعی قابل تشخیص است.
الف- جنگلها و مراتع: براساس آمار اداره کشاورزی اسفراین سطح جنگلها و مراتع این شهرستان حدود ۰۰۰/۴۵۰ هکتار می‌باشد که نسبت به کل اراضی زراعی تحت آیش و کشتهای مختلف و باغات که حدود ۷۵۰۰۰ هکتار است رقم قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد. در این جنگلها که در ارتفاعات شمالی و شمالی شرقی قرار دارند، درختان و درختچه‌هایی مانند پسته، انار، سماق، زبان گنجشک، انجیر، زالزالک، ارغوان، زغال‌اخته، گلابی وحشی، سنجد وحشی (در دره‌ها) و غیره را می‌توان نام برد. در ارتفاعات ساریگل، سالوک، شاه‌جهان جنگلهای پراکنده‌ای از درخت ارس نیز وجود دارد که در حقیقت نمی‌توان به آنها جنگل اطلاق کرد. این درختان توسط اداره محیط زیست شهرستان اسفراین حفاظت می‌شود. قسمتی از مراتع شهرستان اسفراین مراتع مشجر هستند. یعنی مراتع و جنگلهای تنک در کنار هم قرار دارند. ۶۰ درصد مراتع حوضه استحفاظی ادارهٔ جنگلبانی اسفراین که بیشتر در ارتفاعات مشرف به شهرستان بجنورد و شیروان هستند مراتع ییلاقی می‌باشند که به سه دسته تقسیم می‌شوند.
۱- مراتع درجه ۱، ۱۰ درصد
۲- مراتع درجه ۲، ۳۰ درصد
۳- مراتع درجه ۳، ۶۰ درصد
۴۰ درصد بقیه مراتع که در جنوب و جنوب غربی شهرستان پراکنده‌اند مراتع قشلاقی هستند. ۸۰ تا ۸۵ درصد مراتع قشلاقی درجه ۳ و ۱۵ درصد بقیه جز مراتع درجه ۲ هستند. متأسفانه به علت چرای بی‌رویه دامها مراتع در حال تخریب هستند و از وسعت آنها کاسته می‌شود.
ب- گیاهان و بوته‌ها و درختچه‌های پراکنده: این نوع پوشش گیاهی نیز شامل دو قسمت است.
۱- منطقة شمال و شمال‌شرقی که کوهستانی هستند و گیاهان موجود بیشتر شامل گونه‌هایی از قبیل انواع گون، قیاق، پیاز کوهی، فرز، درمنه، خارشتر، بارهنگ، ورک، اسپند، پونه، قارچ، زرشک معمولی است و به آن زرک می‌گویند)، قسنی، استادقدوس، قرپچ (که قبلاً به عنوان ماده‌ای برای شستشو استفاده می‌شده‌است)، نخود وحشی، بومادران و…. است.
نوعی گون به نام Astragalus siliquosus در شیب شمالی کوه شاه‌جهان از طرف روستای در پرچین در ارتفاعات ۲۵۰۰–۱۷۰۰ متر مشاهده می‌شود. گون از نظر اقتصادی حایز اهمیت خاصی است و همه ساله مقدار قابل توجهی کتیرا ازآن به دست می‌آید.
۲- منطقة جنوب و جنوب غربی که شامل تپه ماهور و تپه‌های نسبتاً مرتفع هستند. گیاهان موجود در این منطقه شامل گونه‌هایی مثل، درمنه، تلخه‌بیان، خار زرد و خار بادبر، بومادران، سالیکورنیا و سالسولا، اسپند، درمنه دشتی، بادبرو … می‌باشد.
قسمتهایی از مراتع شمالی از جمله اطراف روستای سارمران و ارتفاعات شاه‌جهان به دلیل وجود شکار فراوان از زمان رژیم گذشته حفاظت شده اعلام شده‌است.
شهرستان اسفراین به دلیل موقعیت جغرافیایی و وجود مراتع و جنگلهای پراکنده زیستگاه مناسبی برای حیوانات وحشی است. عمده‌ترین آنها عبارتنداز: شغال، گورکن و خرگوش که بیشتر در دشت‌ها دیده می‌شوند. علاوه بر حیوانات فوق، انواع مختلف مار از جمله افعی و کبری، انواع پرندگان همچون، جغد، چوب پا، بوف، سبزقبا، زاغی، کبک، تیهو، زنبورخور، قرقاول، پرستو، لاشخور، انواع گنجشک، انواع بلبل، بلدرچین، سینه سرخ، و غیره نیز در اسفراین وجو دارند.
به‌طور کلی منابع آب تأمین‌کننده آب‌های ناحیه اسفراین بارندگی است و به ویژه از ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات آلاداغ و شاه جهان ناشی می‌شود. با توجه به ویژگی بارش‌ها، آب‌های جاری غالباً به صورت سیلابهای فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند. شبکه‌های دایمی به قسمت‌های شمالی دشت محدود می‌شود و فقط رودخانه‌های بیدواز و روئین دارای جریان همیشگی هستند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آندر خلل و فج و شکستگیهای تشکیلات زمین‌شناسی سفره آب‌های زیر زمینی را تغذیه می‌کند.
آب‌های سطحی: در ناحیه اسفراین جریان‌های سطحی از گذشته‌های دور دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و از آنها بهره‌برداری می‌شده‌است. حمدالله مستوفی در نزهت القلوب می‌نویسد: اسفراین از اقلیم چهارم است …. و هوایش معتدل است. اما چون آب از رودخانه که در پای قلعه‌است می‌آید و آنجا درخت جوز بسیار است ناسازگار می‌باشد. سدسازی و استفاده از آن برای مهار آب‌های سطحی نیز معمول بوده‌است. سد مهار که احتمالاً مربوط به دورة ساسانیان است و بعدها توسط خواجه نجم‌الدین علوی حسینی فرزند خواجه کمال‌الدین فرزند خواجه غیاث الدین از عرفای اواسط دورة تیموری تعمیر و مرمت شد، از آن جمله‌است. آب این سد به زراعت روستاهای اطراف برده می‌شد.
کال ولایت این رودخانه که مهم‌ترین رودخانه بخش بام به حساب می‌آید یک رودخانه فصلی است که بیشتر محوطه‌ها و روستاهای فعلی در حاشیه این رودخانه ایجاد شده‌اند. از شاخه‌های اولیه تشکیل دهنده رودخانه جاجرم می‌باشد. از تلاقی شاخه‌های اولیه خود بنام‌های آب خرق و شیون در حوالی دهستان بام واقع در ۴۲ کیلومتری جنوب خاوری اسفراین تشکیل می‌شود. به همین علت در ابتدا به نام رود بام نیز نامیده می‌شود. از جهت خاور باختری جریان می‌یابد پس از عبور از روستای اردین، دستجرد، حصاری و دریافت چند شاخه دیگر بi نام‌های نهامود، جهان و آستین، در روستای جهان‌آباد با رودخانه اسفراین تلاقی نموده رودخانه جاجرم را به وجود می‌آورد. حوزه آبریز این رودخانه بخش خاوری شهرستان اسفراین واقع می‌باشد. طول این رودخانه ۶۰ کیلومتر بوده و وسعت حوزه آبریز آن بالغ بر ۸۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. این رودخانه دارای جریان فصلی بوده و بهار دارای آب می‌باشد.
رودخانه بیدواز (میلانلو): رودخانه بیدواز از رودخانه‌های مستقل شمال حوضه مرکزی ایران به حساب می‌آید. سرچشمه‌های این رودخانه کوههای شاه نظر، برمهان و تبران در ۱۸ کیلومتری شمال اسفراین است که بعد از مشروب ساختن آبادی‌های سرخ قلعه، سرچشمه، اردوغان، بیدواز، قلعه سفید، دنج، پرکانلو، قزاقی و شهر اسفراین در نهایت در غرب شهر اسفراین در دشت پخش می‌شود. این رودخانه با شیب بستری به‌طور میانگین قریب به یک درصد منطبق بر شیب عمومی دشت اسفراین از شمال شرق به جنوب غرب این دشت جریان دارد. کیفیت آب رودخانه بیدواز بعد از نواحی سرچشمه‌ها و سرشاخه‌های اصلی آن به ویژه به دلیل عبور این رودخانه از محدوده‌های شهری و روستایی و تخلیه فاضلاب‌ها در آن به سرعت کاهش می‌یابد. تا پیش از احداث سد بر روی این رودخانه آب این رودخانه تماماً به مصرف کشاورزی می‌رسید ولی با احداث سد میزان آبی که به بخش‌های پایینی دشت وارد می‌شود بسیار کم است و سیلاب‌ها نیز در سال‌های اخیر به حداقل رسیده و به‌طور کلی آبدهی آن بسیار کاهش یافته‌است. این رودخانه در روستای قهرمان آباد با رودخانه بام یا کال ولایت تلاقی کرده و رودخانه قره سو یا جاجرم را تشکیل می‌دهد. آبدهی آن در مدت ۱۲ سال نمونه برداری ۲۸/۸ میلیون متر مکعب در سال بوده و حداکثر آبدهی لحظه‌ای آن ۴/۱۱۱ متر مکعب در ثانیه اندازه‌گیری شده‌است که نشانگر شدت سیلابی بودن آن است. طول رودخانه ۷۵ کیلومتر و مساحت حوضه آبریز آن ۸۰۰ کیلومتر مربع را بالغ می‌شود این رودخانه نقش مهمی در ایجاد استقرارهای دوره اسلامی داشته‌است.
مهم‌ترین قومیت‌های ساکن شهرستان اسفراین عبارت‌اند از: کردها، ترک‌ها، تات‌ها و بربرها. کردها: که کرمانج نیز گفته می‌شوند، نخستین بار در زمان شاه عباس و به دستور وی در حدود سال ۱۰۰۰ هـ. ق از نواحی غرب ایران به شمال خراسان کوچانده شدند کردهای ساکن شهرستان اسفراین حدود ۳۹ طایفه هستند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: استاجلوها، جافکانلو، جهانبگلو، اصطخری، امیرانلو، پرکانلو، پهلوانلو، توپکانلو، زعفرانلو، قاشکانلو، میلانلو و … جمعیت آنها ۵۲۳۹۱ نفر (۱۰۸۸۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی آنها شهر اسفراین و بخش مرکزی آن است ترک‌ها: که شامل ایل‌های گرایلی، شهریاری و بغایری هستند. کلنل ادوارد ییت در سال ۱۸۹۷ که خود به منطقه اسفراین سفر کرده‌است در سفرنامه خود از خراسان و سیستان راجع به ترکان بغایری می‌نویسد: تمام ناحیة بام و صفی‌آباد در اشغال ترکهای بغایری بود که شمار آنها به ۱۳۰۰ خانوار می‌رسید. اینان دو تیره بودند، تیره ای که جزء بام محسوب می‌شدند ۸۰۰ خانوار و تیره ای که بخش صفی‌آباد بودند که شمار آنها ۵۰۰ خانوار بود (ییت، ۱۳۶۵). برخی دیگر از ترکهای این منطقه تیمورتاش هستند که شاخه ای از ترکهای شهریاری اند مانند ساکنین روستای سرخ قلعه. جمعیت ترک‌ها ۲۳۸۸۶ نفر (۵۱۲۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی این قوم، بخش بام و صفی‌آباد است که البته بخشی از آنها در سال‌های اخیر به شهر اسفراین مهاجرت کرده‌اند. تات‌ها: تات‌ها یا فارس‌ها که برخی از آنان از بومیان اولیه شهرستان اسفراین می‌باشند، پس از کشتارهای جمعی مردم به وسیله مغولان تعداد کمی از آنان باقی مانده که به کوه‌ها و دره‌ها پناهنده شده‌اند. تات‌های اسفراین، عموماً در روستاهای بیدواز، نیش کش، گنجدان (گژدان)، کوران، قلعه شور و روئین سکونت دارند. دیگر فارس‌های منطقه از منطقه سبزوار به این‌جا آمده‌اند و در نواحی هم‌مرز با شهرستان اسفراین ساکن شده‌اند. جمعیت تات‌ها ۴۱۴۰۲ نفر (۸۷۷۸ خانوار) و منطقه غالب سکونتی این قوم بخش‌های غربی و شمالی شهرستان اسفراین را شامل می‌شود. بربرها: هزاره‌های فارس نژاد شیعه مذهب‌اند که از لحاظ ظاهری به مانند نژاد زرد شرق آسیا می‌باشند. آنها در اواخر حکومت قاجاریه به نواحی شرقی خراسان وارد شدند. این مردمان به وسیله یکی از تاجران معروف خراسان به نام رضا مهدوی برای تصرف املاک عبدالرضاخان شجاع الدوله و محمد ابراهیم خان روشنی به اسفراین آورده شدند. این افراد اکنون در روستاهای شمال جاده سبزوار، بین اتیمز و دو راهی بام مثل قاسم‌آباد، عباس‌آباد و ولی آباد سکونت داشته و به کشاورزی مشغول می‌باشند. این بربرها از تیره‌های مختلفی تشکیل می‌شوند.
تعداد صنایع موجود شهرستان اسفراین ۵۶ واحد می‌باشد. تعداد معادن دارای پروانه بهره‌برداری شهرستان ۳۰ فقره با ذخیره قطعی ۲۶ میلیون تن می‌باشد. سنگ آهک و گچ از عمده‌ترین معادن در سطح این شهرستان می‌باشد. از صنایع در دست احداث می‌توان به کارخانه سیمان سفید، پودر لاستیک و CNG اشاره کرد.
در مورد اسفراین بهترین شرح جغرافیایی ابوعبدلله حمد بن احمد مقدسی است که خود این ولایت را دیده‌است مقدسی می‌نویسد: اسفراین روستایی بزرگ و مرکز انگور خوب و کشتزار است، جاده گرگان آنرا به دو نیمه می‌کند. شهر آن به همین نام است. آباد و گرانقدر است، از نهری که از کوه می‌آید می‌آشامند در شهرهای این روستا مهم‌تر از آن نیست. بازارهای زیبا ویژگی دیگر دارد. مردم اهل حدیثند. ابوعبدالله الحاکم مؤلف تاریخ نیشابور که سنه ۴۰۴ هجری قمری فوت کرده‌است، اسفراین را شهری خوش آب و هوا ذکر کرده‌است و قباد پادشاه ساسانی نام اسفراین را به علت داشتن آب و هوای خوب مهرجان گذاشته‌است.. همچنانکه یادآوری گردید اسفراین شهری بوده‌است که قبل از اسلام در خراسان وجود داشته‌است، جزو ایالت پارت بوده‌است. در تقسیمات کشوری در دوره هخامنشی، کشور ایران بر اساس ملاحظات قومی و نژادی به ۳۰ قسمت تقسیم می‌شده‌است که یکی از ایالت خراسان و یاپارت ذکر شده‌است بعدها این ایالات را ساتراپ نام گذاشتند؛ ولی همان دولت تعداد ایالت ایران را ۲۰ نوشته‌است و پارت را ایالت شانزدهم دانسته‌است سپس از روی کار آمدن اشکانیان که همان پارتها باشند ایران زمین را از وجود بیگانگان آزاد ساختند چون اسفراین را یکی از مراکز عمده پارتها می‌دانیم لذا در شرح آن اشارات بیشتری خواهد شد. اکثر مورخان پارت قدیم را عبارت از دامغان - جوین سبزوار - نیشابور - قوچان درگز - اسفراین و چند شهر فعلی خراسان می‌دانند. ظهور و گسترش دین مبین اسلام در ایران خراسان مانند سایر بلاد ایران و شاید بیشتر درگیری و کشمکش حکام عرب و فرمانروایان ایرانی بوده‌است. مسلماً صدمات انسانی و مالی بیشتری از تخریب شهرها و اماکن بوده‌است و فتح اسفراین همزمان باشهرهایی چون نیشابور، ری، بیهق و توس در تاریخ‌های قرون و در هیچ‌یک از منابع اولیه اشاره به خرابی اسفراین نشده‌است. اسفراین در سال ۳۱ هجری همچنان که ذکر گردیده بدست عبدا… ابن عامر فتح شده ومردم بتدریج دین مبین اسلام را پذیرفته‌اند. دربارهٔ بنیانگذار اسفراین، در منابع و مآخذ تاریخ و جغرافیا مطالب فراوان است ولی آنچه بدیهی است این نکته‌است که منابع ایران تقسیم دنیای روزگار گذشته را به فریدون نسبت می‌دهند که بین سه فرزند خود مسلم، تور و ایرج تقسیم کرد.
آنچه مسلم است خراسان و اسفراین که شهرکی در آن بوده‌است در ایران زمین واقع شده بوده‌است و باید سازنده آن را کسی بنامند که نژاد ایرانی باشند همچنانکه بانی اسفراین را اسفند یا پسر گشتاسب می‌دانند که از پادشاهان کیانی ایران است و به قاعده انتساب آنرا اسفراین خوانده‌اند. مؤلف تاریخ نیشابور ابوعبدا…، محمد بن عبدا… نیشابور ی در مورد اسفراین شرحی دارد که خلاصه‌ای از آن آورده می‌شود. پادشاه قباد بن فیروز چند روز آنجا بود از خضره صحرا و صحه هوا آن را مهرجان نام نهاد. شرایط مساعد طبیعی و رودهای فراوان از محاسن عمده‌ای بود که امکان آبادانی این منطقه را از قدیم ممکن کرده‌است.
همان‌طور که در ابتدا گفته شد پارت یکی از ایالات وابسته به امپراطوری هخامنشیان بوده‌است و شیستاسب پدر داریوش والی پارت بوده و پارتیان در سپاه خشایارشاه در جنگ با یونانیان شرکت داشته‌اند و پس از هجوم یونانیان اسکندر داریوش سوم را تاداخل مملکت پارت تعقیب کرده‌است. مشیر الدوله پیر نیا در تاریخ ایران، باستان محل واقعه و تاریخ در گذشته را در محلی بین سمنان و شاهرود فعلی دانسته‌است. محمد حسن خان اعتماد السلطنه به نقل از سایر منابع این محل را چمن کالپوش دانسته که در شرق جاجرم واقع است و مؤلف کتاب خراسان و سیستان نیز همین محل را ذکر کرده‌است. باتوجه به اینکه اهالی چمن کالپوش نیز معتقدند چمن کالپوش آخرین منزلگاه داریوش سوم است و از چمن کالپوش تا اسفراین راهی نیست، پس باید دشت اسفراین را جولانگاه مقدونیان دانست که از دستبرد و سم ستوران یونانی در امان نبوده‌است. در دوره جانشینان اسکندر، اسفراین در تصرف بلوکیان بوده‌است تاظهور پارتیان (اشکانیان) که این سرزمین آزاد می‌گردد. پارتها از همین سرزمین فعلی خراسان بخصوص شمال خراسان همچون شهرستانی مانند قوچان، اسفراین درگز قیام می‌کنند و در شهر آساک در آستانه تاجگذاری می‌کنند و سپس به تسخیر هیرگانیا می‌پردازند. حکومت اسفراین در قیام سربداران را یکی از امرای مغول بنام محمود اسفراین در دست داشت که در طی چند جنگ از امیر مسعود سربدار در حوالی نیشابور شکست خورد و در تاریخ مغمول، تاریخ نیشابور و سایر کتب تاریخی این پیروزی را در سنه و ۷۳ هجری قمری دانسته‌اند سربداران در اسفراین پایگاه محکمی داشته‌اند. این موضوع را می‌توان از سکه‌های ضرب آن در اسفراین پی برد و یعقوب آژند مترجم کتاب خروج و عروج سربداران تألیف جان ماسون اسمیت، فصلی از کتاب خود را به ضرب سکه در اسفراین و سایر شهرهای خراسان اختصاص داده‌است. هر چند در دوره ایلخانان مغول نیز در اسفراین سکه ضرب شده‌است. اسفراین در زمان حمله امیر تیمور به ایران سنه ۱۳۸۱ میلادی مطابق ۷۸۲ هجری قمری نیز صدمه می‌بیند، شهر تخریب می‌شود و مردم کشتار می‌شوند و دولتشاه سمرقند اشاره به یاغی شدن سلطان محمد بن بایسنقر بر جدش شاهرخ می‌کند و بین سلطان محمد و برادرش بابر سلطان در حدود چناران از نواحی اسفراین و در بند شغان جنگی در سنه ۸۵۵ هجری قمری درمی‌گیرد و دهات زیادی تخریب می‌شود. در دوره صفویه به خصوص در زمان سلطنت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب و شاه عباس اسفراین یکی از شهرهایی بوده‌است که مورد و غارت و قتل و نجات ازبکان قرار می‌گیرد.
شاه اسماعیل صفوی برای دفع ازبکان از اسفراین عبور می‌کند و به مرو می‌رود و ازبکان را شکستی سخت می‌دهد و پس از روی کار آمدن شاه طهماسب عبید خان ازبک اسفراین را متصرف می‌شود و مردم را مورد قتل و غارت قرار می‌دهد. در دوره شاه عباس اسفراین بدست چند تن از امرای صفوی اداره می‌شده‌است که در تاریخ عالم آرای عباسی به آن اشاره شده‌است در دوره شاه طهماسب آخرین پادشاه صفوی موقعی که او از مازندران به طرف مشهد می‌آمده از اسفراین عبور کرده‌است. بارتولد می‌نویسد: اسفراین در سال ۱۷۳۱ میلادی بدست افاغنه ویران شده‌است و این دوران معاصر بااواخر سلطنت شاه طهماسب وروی کار آمدن نادر شاه است. در دوره حکومت نادرشاه تا سلطنت ناصرالدین شاه قاجار از حوادث روزگار در امان نبوده‌است بر اثر ویران شدن شهر و بخصوص کور شدن قنوات متعددی که شهر قدیمی اسفراین را مشروب می‌ساخته، مردم بتدریج کوچ کرده و درمکان فعلی شهر اسفراین به ساختن قلعه کوچکی پرداخته‌اند بعداً آنچه در دوره قاجاریه راجع به اسفراین نوشته‌اند، مربوط به شهر جدید اسفراین است.
مردم اسفراین، لباس محلی خراسان شمالی را بر تن می‌کنند و این منطقه لباس محلی خاصی ندارد. لباس محلی زنان و دختران خراسان شمالی و اسفراین شامل یاشار یا چارقد، کراس، شلوار، دامن، جلیقه می‌شود. برخی لباس‌ها در میان مردان و زنان مشترک است که ازجمله آنها می‌توان به چاوک، کولته، چلپی و یلک اشاره کرد. چاوک لباسی شبیه به مانتو است که از ابریشم قرمز تهیه می‌شود. کوتله چیزی شبیه کت است و چلپی هم نوعی لباس سوزن‌دوزی شده است. یلک نوعی لباس است که با زیورآلات و سکه تزیین می‌شود و جنس آن‌هم از ابریشم است. دون و اچمک لباس خاص مردان است، دون لباسی از جنس ابریشم قرمز با راه‌راه‌های مشکی و سوزن‌دوزی شده است و اچمک نوعی لباس دارای دو بخش درونی و بیرونی است که رنگ این بخش‌ها متفاوت است. مردان خراسان شمالی چاروق به پا می‌کنند که از چرم طبیعی تهیه می‌شود.
در اسفراین هم شبیه به هرجای دنیا که تاریخی عظیم داشته، آداب‌ورسوم خاصی برای بزرگداشت ایام وجود دارد. یکی از مبارک‌ترین ایام در این شهر، عید نوروز است. در اسفراین رسم است که اگر کسی در موقع تحویل سال سنجد بخورد تا آخر سال هیچ خطری او را تهدید نمی‌کند. اسفراین تنها نقطه ایران است که در آن علاوه بر مراسم سیزده فروردین، مراسم چهارده فروردین هم برگزار می‌شود و در بین قوم‌های مختلف کرد، ترک، فارس و تات اهمیت زیادی دارد. همه‌ساله در این روز بزرگ‌ترین مراسم کشتی باستانی و سنتی «چوخه ایران» در فضایی باز و بر روی خاک در «گود چشمه زینل خان»(درشمال شهر اسفراین) برگزار می‌شود.
این مسابقه علاوه بر روز چهارده فروردین در بسیاری از مراسم محلی بخصوص جشن‌های عروسی هم انجام می‌شود. لباسی که کشتی گیران به تن دارند، «چوخه» نام دارد. چوخه در اصل کلمه‌ای کردی است درواقع شامل شنل کوتاهی که کشتی گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می‌کنند. ازآنجاکه این ورزش از گذشته در بین عشایر کرد شمال خراسان مرسوم بوده به «کشتی با چوخه» معروف شده است.
ازجمله سوغاتی‌های اسفراین می‌توانیم به انگور، پنبه، زیره، شکرپنیر و آب‌نبات اشاره‌کنیم. صنایع‌دستی اسفراین عبارت‌اند از فرش، گلیم سفره کردی، چاروق، گیوه، جاجیم و پوستین‌دوزی.شهر فعلی اسفراین از ۱۹ محله تشکیل شده‌است و حدود ۳۰۰۰۰ متر مربع از خیابان‌های این شهر را خیابان‌های اصلی پوشش می‌دهند. صنایع اسفراین در دو کارخانه پنبه و کارتن سازی خلاصه می‌شود و غیر از آنها کارگاههای کوچک زیادی از جمله کارگاههای صنایع چوب، صنایع فلزی و صنایع ساختمانی وجود دارد. کارخانه کمپوت روستای کوشکی، کوره‌های آجر روستای اتیمز، کارخانه آسفالت شهرداری، کارخانه تولید ماکارونی و کارخانه بسته بندی خشکبار از دیگر صنایع اسفراین می‌باشند. در بخش‌های اسفراین همچون دهستان‌های حومه، زرق آباد، رویین، فرطان، میلانو، بام وصی آباد، انواع تولیدات کشاورزی و دامداری یافت می‌شود. سیب رویین و انگور اسفراین شهرت خاصی دارند و زمین‌های قابل کشت غلات، پنبه، زیره، هندوانه، خربزه، انگور و غیره به فراوانی در این شهرستان تولید می‌شود. کشت توت و پرورش کرم ابریشم، زنبورداری و دامداری از فعالیتهای دیگر روستاها و شهر اسفراین است. صنایع دستی اسفراین، پارچه بافی، قالی و قالیچه بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی است. پارچه بافی بیشتر در روستاهای رویین، محمودی و ایرج معمول است(جواد زاده ۱۳۸۰). ازجمله غذاهای محلی خراسان شمالی و اسفراین می‌توان به دوشووه، قورتو خورشت، بوی شله، دلمه، نخود خورشی، سومئی، دو کلی، اگره، حسی و اشکنه اشاره کرد.
آب و هوای اسفراین معتدل است و منابع تاریخی نیز این بر این نکته تاکید دارند. اعراب اسفراین را بلقیس می‌خوانده‌اند که یادآور سرزمین‌های زیبای یمن بوده‌است. قسمت‌های جنوبی اسفراین به علت مجاورت با کویر دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و خشک می‌باشد. رودخانه‌های مهم اسفراین، بیدواز و رویین و قره سو می‌باشند. قره سو اصلی‌ترین رود است که از ارتفاعات رشته کوههای آلاداغ و شاه جهان سرچشمه گرفته و شامل رودخانه‌های سنخواست، جاجرم، بیدواز، گرماب، رویین و غیره‌است. این رود پس از سیراب کردن جلگه جاجرم به طرف جنوب جریان یافته و به کالشور در جنوب سبزوار می‌پیوندد و سرانجام در کویر گم می‌شود.
به علت وجود مراتع و جنگلها، زیستگاه حیات وحش در قسمت‌های زیادی از این شهرستان گسترده شده‌است. حیواناتی چون شغال، آهو، گرگ، گورکن، خرگوش، روباه، خوک، پلنگ، کفتار و بزکوهی در نقاط مرتع به ویژه در پارک ملی سالوک زندگی می‌کنند. منطقه حفاظت شده ساری گل در شمال شرقی اسفراین، با وسعت ۲۸۰۰۰ هکتار زیستگاه انواع وحوش و گیاهان می‌باشد.
شکل های گوناگون اسفراین در گذر تاریخ « اسفراین ، اسفرایین ، سبراین ، اسپرآیین ، اسبراین ، سپهرآیین ، و زابراین » بوده است . درباره ریشه یابی نام اسفراین ، هم سخنی و هم اندیشی نیست . برخی گویند که این شهر را اسفندیار بنا نهاده است . به دلیل نسبت دادن به سازنده اش آن را اسفراین نامیده اند. این نظر براساس اساطیر است. امّا ابوالقاسم بیهقی می گوید : اصل این اسم اسپرایین بوده مرکب از اسپر که به معنی سپر است و آیین که رسم و عادت است. گویا در گذشته اهالی آن پیوسته با سپر گردش می کرده اند . بنابراین چنین نامیده شد. ریشه نام اسفراین ، سپهرآیین است . پیوند دو واژه سپهر به معنی آسمان و آیین به معنی رسم و روش یعنی روش آسمانی و یا آیین آسمانی که در طول زمان به اسفراین تبدیل شده است.
جاذبه های اسفراین
پارک ملی ساریگل: ساریگل یکی از شناخته‌شده‌ترین پارک‌های ملی ایران است که در شهر اسفراین قرار دارد. این پارک در گذشته منطقه‌ای حفاظت‌شده به نام جهان شاه بود که پس از سال ۱۳۸۱ نام آن به ساریگل تغییر یافت. وسعت پارک ملی ساریگل در حدود ۷۰۳۷ هکتار است و در سال ۱۳۸۱ بخشی از آن که زیستگاه جانداران و گیاهان متعدد است در فهرست منطقه‌های حفاظت‌شده قرار گرفت. پارک ملی ساریگل شامل قسمت‌های کوهستانی، تپه ماهوری و دشتی می‌شود و رودخانه اردغان و آبشار ایزی در آن جریان دارند.
شهر باستانی بلقیس: شهر تاریخی بلقیس، با قدمتی در حدود چهار‌هزار سال، نزدیک به شهر اسفراین قرار دارد. این شهر باستانی در گذشته تمدن شهری داشت و محلی مسکونی بود که بر اثر جنگ‌های اقوام گوناگون از بین رفت. خرابه‌هایی که از شهر بلقیس باقی مانده شامل ارگ، خندق و مقبره شیخ آذری است و معروف‌ترین بنای باقی‌مانده آن نارین قلعه است که سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
منطقه میلانو: منطقه نمونه گردشگری میلانو منطقه‌ای ییلاقی است که در شهر اسفراین قرار دارد و از به هم پیوستن چند روستا مانند اردغان، بیدواز، حسن آباد، پرکانلو، سرچشمه و سارکانلو تشکیل شده است. این روستاها در مسیر رود بیدواز قرار دارند و وجود باغ‌های میوه زیبایی محیط را بیشتره کرده است. کوههای شاه جهان، چشمه‌های متعدد، غار انوشیروان، غار سنجد چشمه و منطقه تفریحی چمن از جاذبه‌های گردشگری این منطقه‌اند.
آبشار ایزی: آبشار ایزی در پنج کيلومتری روستای ايزی و در دامنه‌های غربی کوههای شاه‌جهان قرار دارد و رودخانه ایزی سر منشا آن است. اين رودخانه از لوشی بينی در جهت جنوب شروع می‌شود و پس از عبور از آبشار ايزی، مقداری از اراضی كشاورزی ايزی را آبياری می‌كند. با ریزش از فراز صخره‌ای ۳۰ متری، اطراف این آبشار دو طبقه را محیطی سبز و زیبا دربرگرفته است. در کناری از آبشار می‌توان سرخس داروی پرسیاوشان را یافت. همچنین از آب آبشار جهت سیراب کردن مزارع روستا استفاده می‌شود.
رشته کوه جغتای: جغتای رشته‌کوهی در استان خراسان رضوی، بین شهرستان‌های سبزوار و اسفراین، به‌طول ۱۱۰ کیلومتر است. . این رشته‌کوه امتداد شمال‌غربی- جنوب‌شرقی دارد و در غرب و جنوب‌غرب شهر جغتای و در شمال‌غرب تا شمال‌شرق و شرق سبزوار گسترده شده است. این رشته کوه، جداکننده دشت جوین و دشت سبزوار است. کوه نظرگاه در بخش مرکزی این رشته‌کوه و شمال‌غرب سبزوار با ارتفاع ۲۸۵۸ متر، بلندترین نقطه آن به‌شمار می‌رود. کوههای جغتای در منطقه‌ای با آب و هوای سرد و نیمه‌خشک قرار دارد.
پارک ملی سالوک: منطقه حفاظت شده سالوک با تنوع مطلوبی در گونه‌های گیاهی و جانوری، پس از شناسایی و معرفی به‌عنوان منطقه حفاظت شده سالوک معرفی و در سال ۱۳۵۷ منطقه امن سالوک انتخاب شد و پس از ۱۳ سال قرق و حفاظت کامل از منطقه که سبب رشد و غنای طبيعی آن شد، در سال ۱۳۸۱ به خاطر ويژگی‌های باارزش اکولوژيكی آن به سطح پارك ملی ارتقاء يافت و در حال حاضر نيز با همين نام تحت كنترل و مديريت است. وسعت پارک ملی سالوک ۸۲۳۱ هکتار و وسعت منطقه حفاظت شده سالوک ۱۱۶۷۷ هکتار است. سالوک در شمال‌غربی اسفراین قرار دارد و در این منطقه دره‌های زاری، جوزی و چهار برج جنگلهای پراکنده مشهود است. این منطقه زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ، میش و جاذبه‌های گیاهی مانند گلابی و آلوچه وحشی، زرشک، قره‌میغ، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا کرکو، گز انجیر و گردو است. دره «توی» سالوک با طول حدود ۱۵ کیلومتر دارای ۱۵ چشمه دایمی به صورت نهر است.
آبشار توی: آبشار توی در چهل کیلومتری غرب اسفراین و در نزدیکی روستای توی واقع شده است. رودخانه‌ای که از کوههای سالوک در شمال این روستا، سرچشمه می‌گیرد به‌علت اختلاف در جنس زمین، چندین آبشار زیبا را به وجود آورده است. در فاصله پنج کیلومتری شمال روستا سه آبشار زیبا به فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر واقع شده‌اند که آبشار توی یکی از آنها است. از بازدید آبشار توی در فصل بهار بپرهیزید؛ چراکه وجود سیلاب‌ها می‌تواند خطرآفرین باشد. همچنین در نظر داشته باشید که دسترسی به آبشار به دلیلی باریک بودن دره، با ماشین میسر نیست و قسمت پایانی راه را باید پیاده پیمود.
تپه منار: تپه منار مهم‌ترین بخش شارستان شهر تاریخی بلقیس در اسفراین کنونی است. در این محدوده پنج فصل کاوش صورت گرفته است که برخی از یافته‌های آنها شامل یک کوره پر از زغال و خاکستر، قطعات شکسته سفال متعلق به قرون ۳ و۴ هجری قمری، تالار ستون‌دار و ساختاری از مسجد-مدرسه می‌شود. شهر تاریخی بلقیس با شماره ثبت ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آرامگاه شیخ ادکانی: آرامگاه شيخ رضی الدين علی لالا ادكانی از یادمان‌های قرون میانی اسلامی در روستای ادکان، شهرستان اسفراین خراسان شمالی است. آرامگاه شيخ رضی الدين علی لالا ادكانی که در محل به امامزاده معروف شده، مدفن عارف عالیقدر قرن ۷ هجری قمری شیخ رضی الدین علی لالا ادکانی است. آرامگاه شيخ رضی الدين علی لالا ادكانی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پلان این بنا از نوع چهارضلعی گنبددار است که چهار ورودی داشته ولی در حال حاضر درهای ضلع غربی و جنوب آن مسدود شده است.
آرامگاه شاهزاده زید توی: بنای امامزاده شاهزاده زید یکی از آثار مذهبی-تاریخی مربوط به قرون میانی اسلامی در شهرستان اسفراین است. پلان بنا در اصل هشت ضلعی بوده ولی طی تعمیرات مکرر به صورت نامنظم و چند وجهی درآمده است. بر مزار امامزاده یک صندوقچه چوبی منبت‌کاری شده وجود دارد که در گرداگرد آن کتیبه‌هایی به خط نسخ نوشته شده و در بخش‌های مختلف با شمسه و ترنج‌های هندسی محاط در قاب‌هایی مربعی به طرز زیبایی تزیین شده است. مصالح اصلی بنا خشت و گل بوده که بعدها نمای آن را با آجر کار کرده‌اند.
مقبره شیخ آذری: مقبره شیخ آذری در جنوب شهر اسفراین و در فاصله یک کیلومتری از شهر تاریخی بلقیس قرار دارد. حمزه بن علی آذری مشهور به شیخ آذری، از شاعران و عارفان قرن ۹ هجری قمری به‌شمار می‌رود و در اسفراین متولد شده است. او پس از مدتی شاعری در دربار شاهرخ تیموری، به عرفان روی آورد و کتاب‌های زیادی در زمینه‌های شعر و عرفان نوشت. مقبره شیخ آذری از دو فضای معماری با ابعاد متفاوت تشکیل شده است و سقفی چوبی دارد. بخش جنوبی بنا به‌عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن، محل دفن و آرامگاه شیخ است.
.......................
آرشیو
