شهر ورزقان یکی از شهر های کهن و مهم استان آذربایجان شرقی میباشد که مرکز شهرستان ورزقان هست این شهر در ۴۵کیلومتری از شهر اهر ، در ۶۵ کیلومتری شهر تبریز و ۱۳۵ کیلومتری شهر جلفا موقعیت دارد و از شهرستان هایی است که به مرکز استان نزدیک است. در نزدیکی این شهر سد مهمی به نام زرآباد واقع شده است که بخاطر لذت ماهیگیری و دل انگیز بودن همه ساله گردشگران زیادی را به خود جذب میکند.
قدیمی ترین اثری که از ورزقان(ورزگان) نام برده صورة الارض ابن حوقل در قرن چهارم است. ورزقان پیش‌تر یکی از بخش‌های تابعهٔ شهرستان اهر بوده و ۳۰۰ روستا در تابعیت این بخش بوده‌اند. در این زمان، این بخش جزء بزرگترین بخش‌های استان آذربایجان شرقی بوده‌است؛ ولی بعدها بخش‌هایی از آن به شهرستان‌های جلفا، هریس و تبریز ملحق شدند و شمار روستاهای آن به ۱۶۴ روستا کاهش یافت.
به هنگام تشکیل شهرستان جلفا در دههٔ ۱۳۶۰ خورشیدی، بخشی از منطقهٔ دیزمار (دهستان دیزمار غربی) شامل شهر سیه‌رود و روستاهای تابعهٔ آن، از بخش ورزقان جدا شده و به شهرستان جدیدالتأسیس جلفا پیوستند. همچنین دهستان خواجه که یکی از دهستان‌های تابعهٔ بخش ورزقان بوده، به بخش تبدیل شد. سپس بخش تازه‌تأسیس خواجه به شهرستان هریس پیوست و به‌عنوان دومین بخش این شهرستان شناخته شد. دهستان اسپران به مرکزیت روستای ینگی‌اسپران نیز پیش‌تر از دهستان‌های جنوبی بخش ورزقان اهر بوده که در تقسیمات جدید کشوری و همزمان با مستقل‌شدن شهرستان‌های آذرشهر و اسکو از شهرستان تبریز، به این شهرستان پیوست و از دهستان‌های تابعهٔ بخش مرکزی شهرستان تبریز شد.
شغل اکثر اهالی ورزقان کشاورزی و دامداری و همچنین معدنکاری است؛ همچنین عده‌ای در مراکز دولتی مستقر در این شهر مشغول به‌کار هستند. این منطقه بزرگترین قطب تولید عدس و سومین قطب تولید عسل در سطح استان آذربایجان شرقی است. عشایر ارسباران (قره‌داغ) تابستان‌ها در دشت‌های اطراف ورزقان مستقر شده و به کشاورزی و دامداری میپردازند.
ورزقان در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و دارای تابستان‌هایی معتدل و زمستان‌هایی سرد است. کوه‌های آق‌داغ، ایری‌داغ، پیرسقا، جله‌داغ، جوشون، خاروانا، کامتال، کیامکی و مشک‌عنبر در پیرامون این شهر جای گرفته‌اند. مردم ورزقان مانند دیگر شهرستان‌های آذربایجان شرقی ترکی آذربایجانی و همچنین تاتی هستند.
طبق آخرین تقسیمات کشوری، شهرستان ورزقان دارای دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های ازومدل جنوبی، ازومدل شمالی، بکرآباد و سینا) و خاروانا (شامل دهستان‌های دیزمار مرکزی، جوشین و ارزیل)، دو نقطه شهری به نام‌های ورزقان و خاروانا و ۱۶۳ روستا است. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان ورزقان در حدود ۴۵ هزار و ۷۰۸ نفر (۱٫۲ درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان ۵ هزار و ۳۸۵ نفر برآورد شده‌است. جمعیت شهری این شهرستان ۶ هزار و ۷۵۸ نفر و جمعیت روستایی آن ۳۸ هزار و ۹۵۰ نفر و تعداد خانوار آن ۱۲ هزار و ۲۴۴ خانوار است.
شهرستان ورزقان یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است. مرکز آن شهر ورزقان است. این شهر در فاصله ۷۰ کیلومتری تبریز ، ۴۰ کیلومتری اهر ، ۶۵ کیلومتری بخش خاروانا ، ۱۳۵ کیلومتری مرند و ۹۰ کیلومتری مرز یعنی پایانه مرزی نوردوز قرار گرفته. این شهرستان از دو بخش مرکزی و بخش خاروانا تشکیل شده‌است. جمعیت این شهرستان در سرشماری سال ۱۳۸۵، ۴۸٬۱۱۲ برآورد شده‌است که ۴٬۰۸۸ نفر از آن یعنی ۸٫۵ درصد در مرکز شهرستان ساکن‌اند. این شهرستان از سمت شرق به شهرستان اهر، از سمت غرب به شهرستان‌های مرند . از سمت شمال و شمال غرب غرب به شهرستان جلفا و از سمت جنوب به شهرستان تبریز محدود شده‌است. این شهرستان پیش‌تر یکی از بخش‌های شهرستان اهر بوده‌است. نام دیگر شهرستان ورزقان ارسباران است و این نام به دلیل واقع شدن بسیاری از جنگلهای ناحیهٔ سرسبز ارسباران در این شهرستان است. امروزه قسمتی از قدیمی‌ترین منطقهٔ قره‌داغ که به دیزمار ارسباران موسوم است تحت عنوان دیزمار مرکزی «(بخش خاروانا)» تابع این شهرستان میباشد.
این شهرستان که به علت بخش بودن زیاد مورد توجه قرار نمی‌گرفت و در محرومیت به سر می‌برد. پس از جدا کردن بخش مواضع خان (خواجه) از ورزقان و الحاق آن به شهرستان هریس، بخش دیزمار شرقی (مردانقم) از خاروانا و الحاق آن به شهرستان خداآفرین، دیزمار غربی (سیه رود) از خاروانا و الحاق آن به شهرستان جلفا و ... به‌موجب جلسهٔ مورخ ۱۳۸۰٫۷٫۱ هیئت وزیران و بنا به پیشنهاد شمارهٔ ۱٫۴٫۹۰۰۷۴ مورخ ۱۳۷۹٫۱۲٫۲۳ وزارت کشور و به استناد ماده (۱۳) قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، مصوب ۱۳۶۲، اصلاحات تقسیماتی زیر را در استان آذربایجان شرقی تصویب نمود: بخش‌های ورزقان و خاروانا از شهرستان اهر منتزع و به شهرستان تبدیل و به عنوان «شهرستان ارسباران» شناخته شود. مرکزیت شهرستان ارسباران درشهر ورزقان خواهد بود این شهرستان شامل بخش‌های زیر میباشد: الف: بخش مرکزی به مرکزیت شهر ورزقان مشتمل بر دهستان‌های: ۱ـ ازومدل شمالی ۲ـ ازومدل جنوبی ۳ـ بکرآباد ۴ـ سینا. ب: بخش خاروانا به مرکزیت شهر خاروانا مشتمل بر دهستان‌های: ۱ـ ارزیل ۲ـ جوشین ۳ـ دیزمار مرکزی. در سال ۱۳۸۰ با پیگیری‌های شبانه‌روزی مسئولان وقت، به شهرستان ارتقاء یافت و در تاریخ ۱۱/۱۰/۱۳۸۰ مراسم افتتاح با حضور استاندار وقت و سایر مسئولان استانی و محلی برگزار گردید. در این مراسم مردم شریف و انتظار کشیده منطقهٔ ورزقان به شادمانی‌ها پرداختند و گوسفند و گاو قربانی کرده و نماز شکر به جای آوردند از آن تاریخ چهرهٔ سیاسی و اقتصادی شهرستان تغییر یافت ادارات و نهادها مستقل گردیدند و آرزوی دیرینهٔ مردم دیار ستارخان، علامه جعفری، آیت‌الله علیاری و چندین رجال خوشنام این سامان برآورده گردید. لازم به یادآوری است که این بخش با منطقه کرج به بخش تبدیل شده و به علل کم توجهی رژیم گذشته در محرومیت مانده بود. شهرستان ورزقان منطقهٔ معدن‌خیز بوده و انواع عناصر قیمتی و با ارزش در این دیار یافت شده و کشف خواهد گردید و از نظر سوق‌الجیشی و اقتصادی مهم‌ترین و غنی‌ترین منطقهٔ کشور محسوب می‌شود.
اکتشافات اصولی مس سونگون از سال ۱۳۶۶ آغاز و پس از طی مراحل مختلف اکتشافی به همت مهندسان جوان و با انگیزهٔ کشور و همت مسئولان منطقه‌ای و کشوری این کانسار به عنوان معدن پرذخیره شناخته و از سال ۱۳۷۵ در بودجهٔ کشور دارای ردیف اعتباری شد و توجه دولت باعث پیشرفت مناسب عملیات اجرائی گردید. کارخانهٔ مس سونگون ورزقان که در سال ۱۳۸۶ هجری خورشیدی فعالیت خود را آغاز کرده‌است، پس از کارخانهٔ مس سرچشمه (کرمان) دومین کارخانهٔ تولید مس در ایران است و این به دلیل قرار گرفتن معدن مس در این منطقه است. در این معدن بیش از ۴٬۰۰۰ میلیارد ریال اعتبار ریالی و ارزی هزینه شده و برای تکمیل پروژه‌های موجود و اجرای پروژه‌های جانبی هزاران میلیارد بودجهٔ ریالی و ارزی نیاز میباشد از جمله آن پروژه‌ها ذوب مس و پالایش آن، تولید مولیبدن، استحصال طلا و نقره و ... میباشد. این معدن دارای بیش از یک میلیارد تن ذخیرهٔ کان سنگ مس میباشد و عناصر همراه آن مولیبدن، طلا، نقره، رینیوم و ... است. در این شهرستان مناطق دیگری مثل: خوینرود، بالوجه، طویل، کالیجان، شرف‌آباد، اندریان، آستامال، آوان، گوتلر، اوزی و ... دارای کانسارهای متنوعی مثل مس، طلا، نقره ... میباشد. از این میان معدن طلای اندریان به بخش خصوصی فروخته شده و در واقع از اختیار مردم خارج طرح مس سونگون با هدف استخراج معدن به روش نوین و تولید کنسانترهٔ مس با عیار ۳۰٪، جهت تغذیهٔ صنایع مولد کشور و رسیدن به ارزش افزوده بالاتر انجام می‌گیرد. از دیگر دستاوردهای مهم این طرح انتقال دانش فنی، صرفه‌جویی ارزی و اشتغال‌زایی است.
معدن مس سونگون در شمال غرب ایران، در استان آذربایجان شرقی، ۱۳۰ کیلومتری شمال تبریز، ۷۵ کیلومتری شمال غرب اهر و ۳۰ کیلومتری شمال ورزقان در همسایگی جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. مختصات جغرافیایی منطقه، ۴۶ درجه و ۴۳ دقیقه طول شرقی و ۳۸ درجه و ۴۲ دقیقه عرض شمالی میباشد. کانسار مس سونگون به‌طور متوسط نسبت به سطح دریا دارای ارتفاع متوسط ۲٬۰۰۰ متر، حداکثر ارتفاع در کانسار مس سونگون (چراغلو) ۲٬۷۰۰ متر از سطح دریا و عمیق‌ترین ارتفاع ۱٬۶۲۵ متر نسبت به سطح دریا میباشد. محدود کننده‌های کانسار مس سونگون شامل: رودخانه سونگون چای در شرق کانسار و رودخانهٔ پخیر در شمال کانسار میباشد، که پس از پیوستن به هم در میان کافه به رودخانهٔ ایلگینه چای می‌پیوندد که نهایتاً به رودخانهٔ ارس می‌ریزد. راه دسترسی اصلی معدن از طریق جادهٔ آسفالته تبریز-ورزقان-سونگون و راه دسترسی دوم از طریق جادهٔ تبریز-سیه رود-ملک قضات - خاروانا- ورزقان-سونگون میسر است.
به‌خاطر اینکه معدن در منطقهٔ کوهستانی واقع شده‌است. شاهد زمستان‌هایی سرد و یخبندان و تابستان‌های معتدل هستیم. میانگین حداکثر درجهٔ حرارت در تابستان ۳۳ درجهٔ سانتی‌گراد و در زمستان ۲۲ درجهٔ سانتی‌گراد ثبت شده‌است. مقدار حداکثر بارندگی در محل حدود ۳۵۰ میلی‌متر در سال میباشد و مقدار رطوبت نسبی در سال میان ۵۲ تا ۸۲ درصد متغیر است، جهت غالب وزش باد، جنوب غربی است. اکثر روزهای بهار و تابستان، معدن مه‌آلود دیده می‌شود.
پیشینهٔ معدنکاری در سونگون به دو قرن پیش (دورهٔ قاجاریه) بر می‌گردد. آثار فعالیت‌های قدیمی به صورت استخراج زیر زمینی در امتداد طول رودخانه سونگون در محدودهٔ پرعیار بوده‌است. بهره‌برداری از سنگ‌های پرعیار مس تا سال ۱۳۵۱ متناوباً انجام گرفته‌است. عملیات اکتشافی با استفاده از روش‌های نوین و وسایل و تجهیزات نو از سال ۱۳۲۵ آغاز و تا سال ۱۳۵۶ ادامه داشته‌است. در سال ۱۳۵۶ وجود ذخایر مس از نوع پرفیری توسط کارشناسان زمین‌شناسی کشور محرز گردید. به‌طوری که در سال ۱۳۷۰ طبق عملیات اکتشافی، ژئو شیمی و ژئو فیزیکی توسط شرکت اولنگ و ایتوک، وجود آنومالی‌های قوی مس و مولیبدین قطعی شد. مطالعات امکان‌پذیری مقدماتی در سال ۱۳۷۰ توسط شرکت SNC کانادا و در سال ۱۳۷۴ توسط شرکت ایتوک انجام شد. نخستین گمانهٔ کانسار در سال ۱۳۶۸ حفر شد و از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۷۱ اکتشافات نیمه تفضیلی توسط شرکت معدنکاری اولنگ و یک شرکت انگلیسی با حفر ۷ دهنه تونل اکتشافی با سطح مقطع ۴ مربع و متراژ کل ۲۵/۲۲۲۴ متر عملیات اکتشافی را ادامه و نیز گمانه‌هایی طی سال‌های ۱۳۷۰ تا سال ۱۳۷۱ در بخش شرقی و شمال شرقی توده کانسار تا اسکارن شمالی ۳۰ حلقه گمانه به عمق ۳٬۰۰۰ متر حفر گردید، تا پارامترهای لازم برای تخمین و برآورد ذخیره، توسط شرکت‌های مزبور فراهم شد. عملیات پیش باطله نیز از سال ۱۳۷۲ توسط شرکت ترانشه معدن، آغاز و همزمان با انجام اکتشافات تکمیلی و تفضیلی به کمک شرکت‌های مشاور پارس اولنگ و شرکت Rıo tıntı در سال ۱۳۷۸ به پایان رسید.
نظرات مختلفي در مورد علت ناميدن اين منطقه به نام «ورزقان » و همچنين معنا و مفهوم اين نام داده شده است. عده اي واژهٔ ورزقان را با شکل قدیمی‌تر« ورزگان » ( ورزنه + گان ) ، نامی فارسی به معنای «محل برزگری» آورده اند . عده اي نيز مي گويند : « در يكي از جنگها ي زمان هاي گذشته در محل فعلي ورزقان ، اردوگاهي ايجاد و اسرا را در آنجا جمع كرده و به آنها وظيفه ( مستمري ) مي دادند و « وظيفه خوران » مي گفتند كه به مرور زمان به « ورزقان » مبدل شده است » . ( تاريخ و جغرافياي ارسباران ، حسين دوستي ، ص 177 ) .در بعضي از سايت ها هم اينگونه آورده اند : « کلمه ورزقان واژه ای ترکیبی است. از آنجایی که در زبان ترکی هر هجا بايستي از لغات دارای یک واج صدا دار باشد، پس این کلمه ترکیبی است از دو واژه وَر+ زیقان یا غان تشكيل شده است . در باب کلمه «وَر» چنین آورده اند : یک لغت آذربایجانی است و در عمل به کار کشت و درو گفته می شود و یا بخشی از مزرعه که یک کارگر روی آن کار می کند وسهم آن کارگر از کل کار در حال انجام به حساب می آید ونیز ردیف و خط ممتد از کشت ومحصول را نیز گویند. همچنین به معنی سهم و حصّه نیز آمده است. کلمه « زیغان » نیزاحتمالا صورت تغییر یافته « ییغان » باشد که در ترکی قدیم محتمل به کار رفته باشد. با ترکیب این دو واژه به این صورت معنی این چنینی به دست می آید: « محل خرمن محصولات کشاورزی ». عدة ديگر نيز معتقد است : «احتمالا کلمه ورزقان در اصل «وَرَزَقان» باشد و اگر چنین باشد به معنی محل خشک کردن محصولات باغی است. به این صورت که وَرَزَن در ترکی به معنی زمین مسطحی که در کنار باغات انگور و سایر محصولات باغی است و از آن برای پهن و خشک کردن میوه ها استفاده می شود. یا به عبارتی دیگر خرمن میوه نیز می تواند باشد . گان یا قان یا کان نیز به معنی محل آمده است ».
جاذبه های ورزقان
سنگ نوشته سیقندل: کتیبه سیقندل، در روستای سیقندل در ۵ کیلومتری ورزقان و در مسیر جاده ورزقان-اهر واقع شده است، کتیبه در کمرکش کوهی به نام کوه زاغی و بر سینه سنگ یکپارچه و مرتفعی به خط میخی و بصورت نقش کنده ایجاد شده است. این کتیبه در بررسی های هیات باستان شناسی آلمانی که در سال ۱۹۶۷ انجام گردید شناسایی و مورد بررسی قرار گرفت، که آن را به” شاه ساردور دوم ” (۷۵۰- ۷۳۰ قبل از میلاد) از پادشاهان اورارتو نسبت داده اند. در بالای این کتیبه قلعه اورارتویی واقع شده که دیوارهای دفاعی آن از سنگ ساخته شده است، طی بررسی های انجام یافته، این قلعه ۶ دوره مختلف تاریخی مورد سکونت قرار گرفته است.
سنگ نگاره قوشاداش سونگون: سنگ نگاره ها یا هنرهای صخره ای، کهن ترین آثار تاریخی و هنری بجای مانده از بشر هستند، به تعبیری بستر به وجود آمدن حروف رمزی، خط، تبادل پیام، زبان، تاریخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره‌ها است و آنها از بهترین ابزارهای رمزگشایی ما قبل تاریخ هستند. محوطه های دارای نقوش ذکر شده، واقعاً موزه های سنگی هنرهای صخره ای هستند که هر بیننده با ذوقی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند.از این سنگ نگاره ها در قوشاداش سونگون یعنی شمال غربی دشت معادن مس سونگون نیز برسینه سنگ ها نقش بسته اند که مربوط به تصاویر رقص انسان و حیوان است، قدمت این نقش برجسته صخره ای سونگون را به هزاره ۴ تا۳ ق.م تخمین زده اند. این سنگ نگاره ها که گویای قدمت هزاران ساله منطقه است با شماره ۱۷۵۱۵ در تاریخ ۶/۱۲/۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آغجه قلعه: قلعه تاریخی و دیدنی آغجاقالا یا قیزقالاسی در منطقه ورزقان و در ۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر ورزقان در داخل جنگلهای حسنو که به « حسنو میشه سی » معروف‌اند واقع شده است، این قلعه تاریخی را شاید به خاطر رنگ دیواره‌ها و برج‌های سفیدش که با ملات آهکی سفید در قله‌ی کوهی سبزفام ساخته شده است «آغجاقالا» می‌گویند، در سمت جنوبی قلعه، تعداد ۶ برج نگهبانی در حال حاضر سالم باقی مانده است و ۲ برج بقیه در سه گوشه قلعه ساخته شده است. تمام این برج‌ها و باروهای بسیار محکم و عریض در سالیان اولیه احداث به یکدیگر مربوط بوده‌اند و کاملاً مشخص است که نگهبانان درروی دیوارها حرکت و رفت و آمد داشتند. بنای این قلعه مربوط به دوره اشکانیان است و نیز نوع ساخت و سازها معرف تسلط حکومت ساسانیان بر این منطقه است، در احداث بنا از سه نوع مصالح استفاده شده که هرکدام بیانگر دوره‌ای از ایام باستان و چند مرحله‌ای بودن ساخت قلعه دارد. این مصالح سنگ لاشه و ملات ساروج مربوط به دوره اشکانیان، آجرهای خشتی مربوط به دوره ساسانیان و ملات گچ برای دوره‌اسلام به بعد است. همچنین آثاری از قرون اولیه و میانه اسلامی در خود جای داده است.
قلعه جوشین: قلعه جوشین در نزدیکی روستای جوشین از توابع بخش خاروانا و در ۲۵ کیلومتری غرب ورزقان بر بالای کوه مرتفع و صعب العبوری واقع گردیده است .بنای اصلی آن مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است که در دوره های مختلف بعد نیز مورد استفاده قرار گرفته است.قلعه بر فراز کوهی بنا گردیده که سه طرف آن با شیب تند و غیر قابل عبور و مرور است و تنها یک راه ارتباطی دارد، دیوارهای محصور دفاعی قلعه از سنگ یکپارچه است که متأسفانه به مرور زمان بیشتر قسمت های آن تخریب گردیده است. تعدادی حوضچه نیز که از آن بعنوان آب انبار استفاده می شد در محوطه قلعه جوشین بر دل سنگ کنده شده و پلکانی از سنگ جهت دسترسی به داخل حوضچه ایجاد گردیده است. گفته می شود وقتی آتش در این قلعه مشتعل می شد از قلعه بابک، آغچه قلعه و قیزقلعه سی واقع در جمهوری آذربایجان دیده می شده است. قلعه جوشین با شماره ۲۲۵۴۰ در تاریخ ۲۷/۱۲/۱۳۸۶ به ثبت ملی رسیده است.
گنبد الله الله: برج گنبد الله الله در روستای گوی گنبد از توابع شهرستان ورزقان و بخش خاروانا و در قبرستان قدیمی روستای کبود گنبد قرار گرفته است که مربوط به اواخر دوره ایلخانان است. پلان مقبره دایره ای شکل با قطر نزدیک به ۵ متر و در دو طبقه که شامل سردابه و طبقه اول است ساخته شده است، ازاره بنا سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده و کلمه الله با آجرکاشی فیروزه ای بر روی آن تزئین شده است، متن کلمات روی بدنه الله و محمد است. گنبد الله الله با شماره ۲۵۱۵ در تاریخ ۱/۹/۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بنای امیرارشد: ساختمان امیر ارشد که در زبان محلی “داش دامداش” گفته می شود توسط امیر ارشد، خان آن منطقه که مربوط به اواخر دوره قاجار است در دو طبقه با وسعت یک هزار و ۱۰۰ متر مربع از سنگ ساخته شده است،این بنا در ۱۲کیلومتری غرب ورزقان در روستای آبخواره(اوخارا) قرار دارد. این عمارت مجلل و با شکوه توسط مهندس « کرسلنسکی » روسی ساخته شده است. خانه امیرارشد با شماره ۲۵۲۲ در تاریخ ۱/۹/۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده است.
کاروانسرای عباسی برازین: برازین از روستاهای دهستان اوزمدل شمالی بخش مرکزی شهرستان ورزقان است که در ۵۵ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده‌است. در این روستا کاروانسرایی از دوره صفویه بجا مانده که جهت استفاده کاروانیان و تجّاری که از آذربایجان (شمال ارس) به ایران می آمدند، مورد استفاده قرار می گرفته که در دره ای نسبتاً عمیق و بسیار زیبا به نام ایلگینا چایی در نزدیکی روستای برازین قرار گرفته است. می توان گفت کاروانسرای برازین بزرگترین و وسیع ترین کاروانسرای آذربایجان می باشد.این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۹۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قوچ سنگی: قوچ‌های سنگی آثاری از ذوق و هنر دستان توانای نیاکان ما هستند که با آمیزه‌ای از اعتقادات قومی و نقش و نگارهای بومی برای انتقال فرهنگ و هنر دست و تغییر شکل و فرم دادن بر روی سنگ‌ها استفاده می‌شده اند . قوچ های سنگی در ادوار مختلف تاریخ ( پیش از اسلام تا سلجوقی و یا بعد از آن تا دوره آق قویونلوها و صفویان تا به امروز) به عنوان نماد قدرت و شکست ناپذیری، سلامت و درمان ابدی و جاودانگی بر سر مزار افراد گوناگون از پهلوانان تا جنگ آوران و بزرگان و اشراف و همچنین در میادین شهرها و روستاها، اماکن مقدس و عبادتگاه‌ها قرار می‌گرفتند.مجسمه قوچ های سنگی در بسیاری از روستاهای ورزقان از جمله: لبلاب، گوی گنبد، نگارستان، آقابابا سنگ، آقابابا فرامرزی، سغندل و بسیاری از روستاهای دیگر پراکنده شده اند.
قلعه علی بیگ: قلعه علی بیگ در نوار مرزی ارس و در دل منطقه بکر و زیبای کمتال واقع شده است. قلعه در منطقه حفاظت شده قرار دارد و گفته می‌شود وقتی در زمان فتحعلی شاه قاجار، منطقه خاروانا توسط روس ها اشغال شد شخصی به نام علی بیگ از اهالی خاروانا این قلعه را تعمیر کرد و با همراهانش در آنجا مخفی شد تا با روس ها مقابله کند. در حال حاضر طایفه ای تحت عنوان علی بیگلو یا علی بگلو در شهر خاروانا زندگی میکنند که گفته می‌شود از نوادگان علی بیگ هستند. به عقیده اکثر محققان و قلعه شناسان ,قلعه علی بیک یکی از 55 قلعه ها و استحکامات بابک خرم دین دلاور آذربایجان بوده است که در نبردهای خود با اعراب و سربازان خلفای ستمگر عباسی از این قلعه و استحکامات آن ,استفاده نظامی کرده و یکی از پادگان های مهم بابک محسوب شده است. سبک بنا و نوع معماری قلعه علی بیک تا حدودی شبیه قلعه بابک و قلعه قهقهه و آوارسین است. ارتفاع قله در بلندترین نقطه کوهستان کامتال بنام (بزداش) 2150 متر از سطح دریا بوده و از دامنه و از دره پتک لی (محل کندو عسل) در حدود 950 متر می باشد.
روستای هدف گردشگری کرینگان: کرینگان از روستاهای دیزمار شرقی، از توابع شهرستان ورزقان و در محال معروف به حسنو مئشه سی میباشد که در ۶۰ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده است. روستای کرینگان به جهت اینکه اهالی آن به زبان تاتی صحبت می کنند حائز اهمیت فراوان میباشد زبان تاتی یکی از هزاران زبانی هست که در دنیا وجود دارد و اندک مردمی در دنیا به این زبان تکلم میکنند. مرکز اصلی این زبان در روستای”کرینگان”است. خانه های روستا بصورت دوطبقه ساخته شده اند و مردمان آن بیشتر به شغل دامداری و کشاورزی میپردازند و نیز با بهره گرفتن از جنگلهای اطراف روستا، امرار معاش میکنند. درخت کهن ۴۰۰۰ ساله ای نیز مشهور به درخت بلوط در روستای کرینگان قرار دارد.
روستای آستمال: روستای آستمال از توابع بخش خاروانا است و در ۴۵ کیلومتری شمال غرب شهرستان ورزقان قرار گرفته است. آستمال روستایی با سابقه تاریخی کهن، دردل جنگلهای سرسبز قره داغ (ارسباران) و در میان کوه های سر به فلک کشیده و سرشار از زیبایی و شگفتی با طبیعتی بکر و دست نخورده. بیشترخانه های روستا در دو طبقه ساخته شده اند، مردمان این روستا لهجه بسیار شیرینی دارند. از جمله مکان های دیدنی این منطقه، امامزاده سید جبرئیل در ۵ کیلومتری آستمال، پیر صندوق و طبیعت زیبای این روستا می باشد.
روستای کاسین: روستای کاسین در ۶ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده است، و دارای تپه قلعه ای تاریخی با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال متعلق به دوره مفرغ، و برخوردار از موهبت طبیعی یعنی آب گرم های ییل سویی، قوطورسویی، ساغلیق سویی با خاصیت درمانی است. این روستا علاوه بر پیشینه تاریخی ، و آبهای گرم معدنی که دارد، بدلیل قرار گرفتن در کنار اهرچای دارای باغات سرسبز و زیبا است که آنرا در شمار دیدنی ترین نقاط گردشگری منطقه قرار داده است که همه ساله گردشگران و مسافرین زیادی را به خود جلب می کند.
کمپ گردشگری زرآباد: کمپ گردشگری زرآباد در۲ کیلومتری شهر ورزقان با مساحت اراضی ۲۰۰ هکتار در کنار سد ورزقان احداث شده است، محوطه این سد مکان مناسبی جهت استراحت و تفریح مسافران و گردشگران عزیز است.
منطقه سرسبز و بی نظیر هفت چشمه : منطقه هفت چشمه تقریبا در ۵۰ کیلومتری شمال شهرستان ورزقان و بعد از روستای خوینه رود (خویناری) وقلعه آغجه قلعه واقع شده است. طبیعت هفت چشمه تقریباً تا حدودی شبیه به چیچکلو است وجه تسمیه این منطقه به خاطر چشمه های هفتگانه ای بوده که در منطقه وجود داشته است ولی در حال حاضر از این هفت چشمه فقط سه چشمه باقی مانده و چهار چشمه دیگر خشک شده است.
منطقه نمونه گردشگری چیچکلو: منطقه زیبای چیچکلو در دیزمار ارسباران ( خاروانا ) و ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته‌است. همانطور که از نام این منطقه نیز برمی آید این منطقه پوشیده از درختان جنگلی و انواع شکوفه، گل و گیاهان متنوع و داروئی بوده و محوطه آن ییلاقی مناسب برای عشایر منطقه می باشد. چیچکلو علاوه بر زیباییهایی که دارد از زیستگاههای متنوع حیات وحش و گونه های نادر جانوری نیز در خود جای داده است که در جای خود حائز اهمیت فراوان است.
روستا و آبشار گل آخور: روستای گل آخور از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا و در ۶۰ کیلومتری مرکز شهرستان واقع شده است، این روستا بدلیل وجود آبشار گل آخور و نیز آب و هوای ییلاقی منطقه ای مستعد برای گردشگری در سطح استان است. آبشار گل آخور آبشاری پرآب به ارتفاع ۱۲ متر که از سه چشمه پرآب در بالادست روستا سرچشمه می گیرد و دارای آبی خنک است. علاوه بر آبشار، قله جله داغی، ییلاقات بالادست، غار و امامزاده پیرسیدعلی آقا از دیگر جاذبه های گردشگری روستای گل آخور می باشند.
منطقه نمونه گردشگری حماملو: روستای حماملو در دهستان اوزمدل جنوبی و در ۱۳ کیلومتری غرب ورزقان واقع شده‌است.این روستا بدلیل دارا بودن بیش از ۱۳۰سکونتگاه صخره ای دستکند موسوم به کهل در دل کوه از اهمیت تاریخی و فرهنگی فراوانی برخوردار است. علاوه بر این سکونتگاهها صخره ای، روستای حماملو از آثارتاریخی و جاذبه های طبیعی دیگری نیز برخوردار است که عبارتند از: تپه و گورکان حماملو، صخره پیشیک-داشې، دییرمان بوغازی، کاسابولاغ و ارتفاعات بئشیکلی از دیگر آثار و جاذبه های طبیعی روستا به شمار می رود.
برج کیقال: برج کیقال مربوط به سده‌های متأخر دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان ورزقان، بخش مرکزی، دهستان ازومدل شمالی، ۱۰۰م جنوب روستای کیقال واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۳۴۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد جامع خاروانا: بدلیل شیب خاروانا در ضلع شرقی بیرون مسجد حوضچه و فواره آب تعبیه کرده بودند.این مسجد در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار که بمدت 31 روز در اراضی خاروانا طول کشید، تخریب گردید.در حال حاضر آثار و بقایای حوض و فواره و سیستم لوله‌کشی مشهود است. این مسجد زیبا داری دو گنبد و شبستان میباشد.داخل گنبدها رنگ آمیزی شده است. اما بیرون گنبدها توسط افرادی با ایزوگام پوشانیده شده که قدمت این مسجد را مخدوش میکند. گنبدهای آجری مسجد خاروانا بر روی پایه‌هایی سنگی واقع شده که نوع معماری و انتخاب مصالح، زیبایی خاصی را در این منطقه کوهستانی به وجود آورده است. استفاده از مصالح آجر، چوب و سنگ در پیکر این مسجد سنتی و تاریخی عامل زیبایی آن در منطقه کوهستانی ارسباران است. این مسجد تاریخی دیوارهایی سنگی دارد که داخل سازه‌های سنگی آن کلاف‌های چوبی کار شده و پنجره‌های دایره شکل گچی بر زیبایی آن افزوده است. دو گنبد مسجد تاریخی خاروانا به صورت دو پشت نوک تیز به هم متصل شده‌اند، در نمای خارجی، یک فضای خالی ما بین گنبدها وجود دارد که موجب چشم نوازی آنها شده است اما نمای داخلی گنبد ها متفاوت بوده و به صورت نیم دایره ساخته شده‌اند. ارتفاع شش متری گنبد مسجد جامع خاروانا یکی از زیبایی های این بنا میباشد. دو گنبد بسیار بزرگ خاروانا، شبستان مسجد محسوب می شوند که این مسجد دارای پلان مربع شبستان و گنبد خانه هشت متری، چایخانه و هشتی، ایوان زنانه است. ساخت گنید بزرگ مسجد بدون استفاده از هیچگونه ستون و یا تکیه گاهی از قسمتهای حیرت برانگیز مسجد به شمار می رود. در پنجره واقع در ضلع جنوبی مسجد سنگ فسفریک قرار دارد. فسفر نور را در روز ذخیره میکند و در تاریکی آن را پس می‌دهد.متاسفانه عده‌ای فکر کردند که در داخل آن سنگ جواهر گرانقیمت قرار دارد ، درصدد دزدی این سنگ بی‌ارزش ولی زیبا برآمدند.در حال حاضر با صلاحدید اهالی درون و بیرون این سنگ با سیمان پوشانیده شده است.
یخچال طبیعی کرویق: روستای کرویق در همسایگی دهستان بکرآباد( بئکوو) قراردارد و دارای یخچال طبیعی در کوهستان صخره ای بنام بوزخانا و قه یه آراسی است.
کاروانسرای ایری علیا: کاروانسرای ایری در روستای ایری علیا از توابع بخش خاروانا در مسیر جاده ایری-تبریز واقع شده‌است. قدمت این کاروانسرا به دوره‌های تیموری و صفوی می‌رسد، این کاروانسرا از لحاظ سبک معماری از نوع کوهستانی بوده و بدون حیاط مرکزی با پوشش گنبدی آجری و سنگی و بصورت سه دهانه ساخته شده است.
....................................
آرشیو
