کالبدشکافی کامل رستگاری در شاوشنک
فیلم: رستگاری در شاوشنک (۱۹۹۴)
کارگردان: فرانک دارابونت
فیلمنامه: فرانک دارابونت (بر اساس رمان کوتاه «ریتا هیورث و رستگاری در شاوشنک» نوشته استیون کینگ)
فیلمبرداری: راجر دیکینز
موسیقی متن: توماس نیومن
پیش درامد ؛ شاهکاری بی سر و صدا
فیامدهای شاهکار ، اغلب فیلمهایی هستند که جریان فرهنگی جامعه را با سروصدا، تحول بصری یا ایدههای جدید و جنجالی تغییر میدهند. اما «رستگاری در شاوشنک» در سال ۱۹۹۴ (که احتمالاً بهترین سالِ تاریخ سینمای مدرن است) با آرامشی شبیه به یک نجوا در میان طوفان از راه رسید. این درامِ زندانِ فرانک دارابونت که همزمان با هیجانِ «داستان عامهپسند» و محبوبیت «فارست گامپ» اکران شد، از نظر تجاری موفق نبود. این فیلم نه جلوههای ویژه داشت، نه زوجهای عاشقپیشه، و عنوانی داشت که به خاطر سپردن آن برای مخاطبان دشوار بود.
با این حال، سه دهه بعد، این اثر به عنوان بالاترین فیلم امتیاز گرفته شده در IMDb ایستاده و از «پدرخوانده» و «همشهری کین» پیشی گرفته است. نقد شاوشنک، نقد پدیدهای است که فراتر از سینما رفته؛ تحلیل یک متنِ معنویِ جهانی است. این فیلمی است نه صرفاً درباره زندان، بلکه درباره بحران دانش و شناختِ هستی: اینکه چگونه میتوان در برابر فرسایش آرامِ «خود» توسط چرخدندههای سنگینِ زمان و روزمرگی دوام آورد.
این نقد در پی آن است که سازوکار دقیق این معجزه را از هم باز کند و ساختار روایی، زبان تصویری، اجراها و روح فلسفی آن را بررسی کند تا بفهمیم چرا این داستان خاص، به تسکینبخشترین غذای روح سینمایی برای انسانها تبدیل شده است.
______________________________________________________
موتور روایت: اقتباس و زاویه دید
ریشه این فیلم در رمان کوتاه استیون کینگ، «ریتا هیورث و رستگاری در شاوشنک»، که در مجموعه «فصول گوناگون» یافت میشود، قرار دارد. کینگ، که اغلب به عنوان یک ارائهدهنده هیجانات لحظهای شناخته میشود، در اصل یک مشاهدهگرِ روحِ درونیِ آمریکایی است. نبوغ دارابونت در تشخیص این بود که این داستان، درباره فرار فیزیکی از زندان نیست؛ بلکه درباره دوستیای است که زندان را در هم میشکند.
راوی به عنوان لنگرگاه داستان
حیاتیترین تصمیم در روایت، نگه داشتن زاویه دید اولشخصِ الیس «رد» ردینگ (مورگان فریمن) بود. در سینما، صدای روی تصویر اغلب یک ابزار کمکی برای پر کردن حفرههای داستانی است. اما در شاوشنک، این صدای «رد» استحکام ساختاری کل فیلم است. ما فیلم را از چشمان اندی دوفرین (تیم رابینز) نمیبینیم؛ ما اندی را از چشمان «رد» میبینیم. این کار فاصلهای ایجاد میکند و اندی را به یک اسطوره تبدیل میکند. برای «رد»، و در نتیجه برای ما، اندی یک معماست، یک «مرد ابریشمی»، چیزی که کاملاً به دیوارهای بتنیِ خشنِ شاوشنک تعلق ندارد. دارابونت با ندادنِ فرصتِ شنیدنِ افکار درونیِ اندی به ما، رازِ پایداری او را حفظ میکند و باعث میشود پیروزیِ نهاییاش نه مانند یک اتفاق داستانی، بلکه شبیه به شعبدهبازیِ انجام شده توسط یک قدیس احساس شود.
ضربآهنگ زمینشناختی
داستان فیلم ۱۹ سال را پوشش میدهد. اکثر فیلمهای زندان برای پیشبرد ضربآهنگ، به تحرک و انرژیِ شورشها یا تلاشهای فرار تکیه میکنند. شاوشنک بر «زمان زمینشناختی» تکیه دارد. روایت، مانند چکیدن آب روی سنگ عمل میکند. با حوصله پیش میرود. این ضربآهنگ به بیننده اجازه میدهد تا سنگینیِ «عادت کردن به زندان» را حس کند. ما تغییر خط رویش موی رئیس زندان را میبینیم؛ پیر شدنِ «رد» را میبینیم؛ و پوسترهای سلول اندی را میبینیم که از ریتا هیورث به مرلین مونرو و سپس به راکل ولش تغییر میکنند. این عمقِ زمانی باعث میشود که نتیجه نهایی، کاملاً به دست آمده و ارزشمند باشد. ما فقط تماشای گذرانِ حکم آنها نیستیم؛ ما خودمان با آنها حکم را میگذرانیم.
______________________________________________________
دوگانگی انسان ها: بررسی شخصیت ها
اندی دوفرین: مرکز آرام و بردبار
تیم رابینز اجرایی ارائه میدهد که بر کمتر بازی کردن و کاستن متکی است (Subtractive Acting). او کمتر عمل میکند، اما معنای بیشتری دارد. اندی مردی است که دژی در ذهن خود میسازد. او بیگناه است، اما مردی صمیمی نیست. در صحنههای اولیه، سرد، بیتفاوت و تقریباً در هوش خود مغرور به نظر میرسد. مسیر رشد او نه درباره «خوب» شدن (او از قبل خوب است) بلکه درباره یادگیریِ استفاده از آن خوبی در برابر سیستمی است که برای نابودی آن طراحی شده است. او نماینده «تغییرناپذیر» است، آن بخش از روح انسان که نمیتوان آن را به زندان انداخت. او شمایل مسیحِ فیلم است، کامل با غسل تعمید در فاضلاب و رستاخیز در زیر باران.
رد: روح داستان
اگر اندی قهرمان (Hero) است، «رد» شخصیت اصلی (Protagonist) است. این «رد» است که تغییر میکند. اجرای مورگان فریمن لنگرگاهِ احساسی فیلم است. او نقش مردی را بازی میکند که با قفس خود کنار آمده است. تراژدیِ «رد»، «خو گرفتنِ او به زندان» است؛ او «کسی است که میتواند وسایل را تهیه کند»، عنوانی که در داخل زندان به او جایگاه میدهد اما در بیرون هیچ ارزشی ندارد. سفر او از «امید چیز خطرناکی است» به «امیدوارم اقیانوس آرام همانقدر آبی باشد که در رویاهایم دیدهام»، مسیر واقعی داستان است.
بروکس هاتلن: شبح آینده
تراژدیِ بروکس (جیمز ویتمور) مرکز ثقلِ احساسی فیلم است. بدون بروکس، فیلم یک ماجراجویی است؛ با بروکس، یک تراژدی است. خودکشی او ملودراماتیک نیست؛ این نتیجه منطقی سیستمی است که انسانیت را بیرون کشیده و تنها یک پوسته باقی میگذارد. سکانسی که همراه با نامه او پخش میشود و ترسش از دنیای مدرن را نشان میدهد، مخاطرات را برای «رد» مشخص میکند. اگر «رد» نتواند امید پیدا کند، او هم به بروکس تبدیل خواهد شد.
رئیس زندان نورتون: شرارت در کمال سادگی (ابتذال شر)
رئیس زندان نورتون با بازی باب گانتون، یک شرور با دقتِ اداریِ وحشتناک است. او یک هیولای فریادزن نیست؛ مردِ دفتر حساب و کتاب، انجیل و گلدوزی است. او نماینده ریاکاریِ قدرت است (استفاده از آیات مقدس («رستگاری در درون است») برای پنهان کردنِ فساد روح (و دفتر حسابهای غیرقانونی)). شرارت او بهویژه سرد است زیرا در پوشش سادگیِ مدیریت پیچیده شده است.
______________________________________________________
تقارن بصری و شنیداری
فیلمبرداریِ محیط بسته
راجر دیکینز، استاد نور، از زندان نه به عنوان یک سیاهچال، بلکه به عنوان مقبرهای از رنگ خاکستری و آبی سرد فیلمبرداری میکند. به نورپردازی در پرده اول دقت کنید: سایههای سنگین، قاببندیهای تنگ، و آسمانی که اغلب توسط دیوارها پوشانده شده است.
تضاد: دیکینز از یک زبان بصری خاص برای جدا کردن «داخل» از «خارج» استفاده میکند. حیاط زندان خشن و رنگپریده است. صحنه پشتبام (جایی که آبجو مینوشند) غرق در نور طلایی است، یک تعلیقِ موقتِ قوانین بصریِ زندان.
فرار: نمایی که اندی در نهر ایستاده و دستانش را زیر باران سیلآسا به سوی آسمان بلند کرده، شاید یکی از نمادینترین تصاویر تاریخ سینما باشد. این یک رهایی بصری از ۱۹ سال تنش است. رعد و برقها او را نه به عنوان یک زندانی، بلکه به عنوان یک نیروی اولیه طبیعت روشن میکنند.
زیواتانخو: صحنه پایانی در یک پالت رنگی کاملاً متفاوت فیلمبرداری شده است: آبیها و سفیدهای اشباع شده، فضاهای باز و وسیع. در اینجا، زبان بصری در نهایت نفسی راحت میکشد.
موسیقیِ ظریف
موسیقی متن توماس نیومن یک آموزش عالی در خویشتنداری است. یک آهنگساز کمتجربهتر ممکن بود برای هر لحظه احساسی از زههای پرصدا استفاده کند. نیومن از پیانو، زههای لرزشی (ترمولو) و سکوت استفاده میکند.
تم «آرام»: موتیف تکرار شونده، مردد و تقریباً خجالتی است که بازتابدهنده شخصیت اندی است.
عروسی فیگارو: در صحنه مشهوری که اندی اپرا را از بلندگوها پخش میکند، موسیقی درونِ فیلم غالب میشود. دوربین بر فراز زندانیان در حیاط پرواز میکند. همانطور که «رد» روایت میکند: «دوست دارم فکر کنم آنها درباره چیزی چنان زیبا آواز میخواندند که نمیتوان آن را با کلمات بیان کرد... و قلبتان به خاطرش به درد میآید»، موسیقی به طور فیزیکی تصاویری سنگین و خاکستری صحنه را بالا میبرد. این یک لحظه از تعالیِ خالص است.
______________________________________________________
عمق مضمونی
زندان به عنوان استعاره
شاوشنک یک زندان واقعی است، اما کاملاً به عنوان استعارهای برای هر تلهای در تجربه انسانی کار میکند: یک شغل بدون آینده، یک ازدواج بد، افسردگی، یا صرفاً ترس از تغییر. «دیوارها» موانع ذهنیای هستند که ما برای دوام آوردن در برابر مشکلات میسازیم. فیلم استدلال میکند که همه ما «شاوشنک» خود را داریم و همه ما تا حدی توسط مناطق امنِ خود به آن عادت کردهایم.
ماهیت امید
بحث اصلی فیلم، گفتگوی بین «رد» و اندی درباره امید است.
«رد»: «امید چیز خطرناکیه. امید میتونه یه مرد رو دیوونه کنه.»
اندی: «امید چیز خوبیه، شاید بهترینِ چیزها، و هیچ چیز خوبی هرگز نمیمیره.»
فیلم از نشان دادن دردِ امید ابایی ندارد. امید برای زندانیان دردناک است؛ به آنها یادآوری میکند که چه چیزی را از دست دادهاند. اما فیلم به این نتیجه میرسد که دردِ امید بر کرختیِ ناامیدی ارجحیت دارد.
دوستی و صمیمیت مردانه
نادر است که سینمای آمریکا دوستی مردانه را با چنین لطافتی و بدونِ اتکا به شوخیهای فیلمهای اکشن یا ترس از همجنسگرایی به تصویر بکشد. عشقی که بین اندی و «رد» وجود دارد، دوستانه، عمیق و ضروری است. این رابطهای است که در سکوت و حرکات کوچک (یک چکش سنگ، یک ساز دهنی، یک پوستر) شکل گرفته است. این دوستی، مردانگیِ سمی را که معمولاً ذاتیِ ژانر زندان است (که توسط «خواهران» و نگهبانان نشان داده میشود) کنار میزند و بهجای آن آسیبپذیری را قرار میدهد.
______________________________________________________
کالبد شکافی نهایی
پرده سومِ «رستگاری در شاوشنک» یک شاهکار از آمادهسازی و نتیجهگیری است. این یک تردستی «حرفهای» است.
انجیل: ما آن را در اوایل فیلم میبینیم. میبینیم که رئیس زندان آن را پس میدهد. صحنه افشاگری («حق با شما بود رئیس. رستگاری در درون است.») اوجِ رضایتبخشِ داستان است.
کفشها: اینکه اندی کفشهای رئیس زندان را میپوشد، فقط یک حرکت داستانی نیست؛ بلکه سرقت نمادینِ قدرتِ رئیس زندان است.
پوستر: پوسترهای در حال تغییر نشاندهنده گذر زمان هستند، اما همچنین نشان میدهند که نگاه مردانه چگونه سپری برای تونل آزادی بوده است.
این پیچیدگی، پاداش دوباره دیدن را میدهد. ما متوجه میشویم که اندی فقط زنده نمیماند؛ او داشت کار میکرد. «زمینشناسی مطالعه فشار و زمان است.»
______________________________________________________
چرا این فیلم ماندگار است؟
چرا این فیلم، فیلمی «کامل» است؟ جسورانه نیست. تجربی نیست. از بسیاری جهات، قدیمی و سنتی است.
ماندگار است چون یک افسانه است. پیچیدگیهای زندگی مدرن را کنار میزند و تجربه انسانی را به یک انتخاب ساده تقلیل میدهد: «یا مشغول زندگی شو، یا مشغول مردن.»
در دنیایی که روز به روز بدبینتر، متفرقتر و دیجیتالیتر میشود، «رستگاری در شاوشنک» جهانی قابل لمس، آنالوگ و عمیقاً اخلاقی ارائه میدهد. این فیلم قول میدهد که اگر صبور باشید، اگر باهوش باشید، و اگر آتشی را در درون خود روشن نگه دارید، میتوانید از میان رودخانهای به طول پانصد یارد از کثافتی با بوی تعفن بخزید و در طرف دیگر پاک و رها بیرون بیایید.
این فیلمی است که ما را برای ناامیدیهایمان میبخشد و به آرامی ما را به سوی نور راهنمایی میکند. این شاهکاری از همدلی است، کلیسایی از سینما که با سادهترین سنگها ساخته شده است. این کاملترین تأیید از روح انسان است که تاکنون بر روی فیلم ثبت شده است.
امتیاز: ★★★★★ (شاهکار تاریخی)
