در ابتدا یه توضیحی در مورد ایهام (یکی از زیباترین آرایههای ادبیات فارسی) بدم .
ایهام، از ریشه‌ی «وَهم» و به معنای « به تردید و گمان انداختن » است.
هرگاه ، در عبارت یا بیتی، یک کلمه ای حداقل به دو معنا به کار رود و مقصود شاعر هر دو معنی آن باشد ، آرایه ی ایهام پدید می‌آید.
در ادامه نمونه هایی از این آرایه رو در شعرهای شاعران بیان میکنیم.
🌹بی مِهر رخت روز مرا نور نماندست/ وز عمر مرا جز شب دیجور نماندست (حافظ)
👈 کلمه‌ی «مهر» در دو معنای مختلفِ «خورشید» و «محبت» به کار رفته است 👉
.
🌹گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد/ گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید (حافظ)
👈 کلمه‌ی «بو» در دو معنای مختلفِ «عطر» و «آرزو» به کار رفته است 👉
.
🌹گفتم غم تو دارم گفتا غمت سرآید/ گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید (حافظ)
👈 کلمه‌ی «برآید» در دو معنای مختلفِ «اگر امكان داشته باشد ، اگر حاصل شود» و «اگر طلوع شود ، يعني ، اگر ماه جرئت داشته باشد در مقابل من طلوع و جلوه گري كند» به کار رفته است 👉
.
🌹دی میشد و گفتم صنما عهد به جای آر/ گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست (حافظ)
👈 در مصراع دوم ، کلمه‌ی «عهد» در دو معنای مختلفِ « عهد و پیمان» و «دوره و زمان» به کار رفته است 👉
.
🌹جوانا، سر مپیچ از رأی پیران/ که رأی پیر از بخت جوان بِه (حافظ)
👈در مصراع دوم بیت بالا، «پیر» و «جوان» هر دو ایهام دارند، چراکه هم به صورت صفت خوانده می شوند و هم به صورت مُضافٌ اِلَیه👉
.
🌹آن آب که دوش تا سحر بود/ امشب بگذشت خواهد از دوش (سعدی)
👈واژۀ «دوش» در مصراع دوم بیت بالا، در دو معنای مختلفِ «دیشب» و «کتف و سرشانه» به کار رفته است 👉
.
🌹کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود/ عاشق مسکین چرا چندین تجمل بایدش؟ (حافظ )
👈 کلمه‌ی «رود» در دو معنای مختلفِ «رودخانه» و «ابزاری در موسیقی» به کار رفته است 👉
.
🌹چو شاخ برهنه برآریم دست/ که بی برگ از این بیش نتوان نشست (سعدی)
👈کلمه‌ی «برگ» در دو معنای مختلفِ «توشه و دارایی» و «برگ درخت» به کار رفته است 👉
.
🌹در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گل / هر که دارد میل دیدن در سخن بیند مرا (زیب‌النسا مخفی)
👈در این بیت کلمه‌ی «مخفی» هم میتواند به معنای «مخفی و پنهان» به کار برود و هم تخلص شاعر که«مخفی» است👉
.
🌹چنان سایه گُسْتَرْد بر عالَمی/ که زالی نیندیشد از رستمی (فردوسی)
👈 کلمه‌ی «زال» در دو معنای مختلفِ «پدر رستم» و «پیرزنِ سپید موی» به کار رفته است 👉
.
🌹در شب هجران مرا پروانه‌ی وصلی فرست/ ورنه از دردت جهانی را بسوزانم چو شمع (حافظ)
👈 در این بیت کلمه‌ی «پروانه» هم میتواند به معنای «اجازه» به کار رود و هم با توجه به کلمه‌ی «شمع» در آخر بیت، میتواند به معنای « حشره‌ی پروانه» به کار رود👉
.
🌹امشب صدای تیشه از بیستون نیامد/ شاید به خواب شیرین فرهاد رفته باشد (حزین لاهیجی)
👈 کلمه‌ی «شیرین» در دو معنای مختلفِ «معشوقه‌ی فرهاد» و «مزه‌ی قابل قبول» به کار رفته است 👉
.
🌹ز گریه مَردُم چشمم نشسته در خون است/ ببین که در طلبت حال مردمان چون است (حافظ)
👈 کلمه‌ی «مردمان» در دو معنای مختلفِ «مردمک های چشم» و «مردم و انسان‌ها» به کار رفته است👉
.
🌹چشم چپ خويشتن برآرم/ تا روي نبيندت به جز راست (سعدی)
👈 کلمه‌ی «راست» در دو معنای مختلفِ «چشم راست» و «درستي، حقيقت» به کار رفته است 👉
.
🌹چو اشكي سرزده يك لحظه از چشم تو افتادم / چرا در خانه‌ي خود عین مهمانم؟ نمي‌دانم (قیصر امین پور)
👈 کلمه‌ی «عین» در دو معنای مختلفِ «چشم» و «مشابه» به کار رفته است 👉
.
🌹ميان گريه مي خندم که چون شمع اندر اين مجلس / زبان آتشينم هست، ليکن در نمی‌گیرد (حافظ)
👈 کلمه‌ی «در نمی‌گیرد» در دو معنای مختلفِ «اثر نمی‌کند» و «روشن نمی‌شود» به کار رفته است 👉
.
🌹دیدم و آن چشم دل سیه که تو داری/ جانب هیچ آشنا نگاه ندارد (حافظ)
👈 « چشم دل سیه» در دو معنای مختلفِ «سیاه‌دل،ظالم» و «چشمی که مردمک سیاه دارد» به کار رفته است 👉
.
🌹ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالیست/ حال هجران، تو چه دانی که چه مشکل حالیست (حافظ)
👈 کلمه‌ی «ماه» هم میتواند «استعاره از معشوق» باشد و هم به معنای « 30 روز »👉
.
🔥همچنین بیشتر بخوانید 🔥
مثال هایی زیبا برای آرایه‌ی حُسن تعلیل
