منافع الحیوان
کتاب منافع الحیوان که نویسنده آن پزشکی مسیحی به نام "ابن بختیشوع" است، در دوره ایلخانی و در سال 689هـ.ق به دستور غازان خان از عربی به فارسی برگردانده شد و سپس در شهر مراغه مصور گشت. در این کتاب که قدیمی ترین اثر مصور دوره ی ایلخانی است، عادات انسان، حیوان ، پرندگان، خزندگان، حشرات و موجودات آبزی در 94 مجلس مجزا مورد بررسی قرار گرفته است.
تصاویر برگ های نخستین از سبک سنتی بغداد پیروی کرده که در آن اشکال بزرگ در چشم اندازهای ساده ای از علف و گیاهان قرار گرفته است. در نسخه های متاخر ، اشکال کوچک تر و مناظر طبیعی تر به نظر می رسند. در این تصاویر درختان گره دار، ابرهای درهم پیچیده و صخره های مواج به چشم می خورند. یکی از تصاویر این کتاب شیر نر و ماده را نشان می دهد که در مرکز ترکیب بندی قرار گرفته اند و فضای اطراف آن ها با گل و بوته پر شده است
جوامع التاریخ
توان اذعان داشت که تحول عمده ای که در نگارگری عهد ایلخانیان مغول ایجاد شد، معلول دو علت بود: انتقال سنت های شرقی به ایران و نیز تاسیس کارگاه های سلطنتی این عهد در این دوره مراکزی خاص پرورش هنر ایجاد شد؛ که از جمله می توان به تاسیس شهرکی به نام "ربع رشیدی" در حومه تبریز ، به دست خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، مورخ و وزیر ایلخانی 1 اشاره کرد.
در ربع رشیدی ، کتابخانه ای دارای 60000 کتاب به زبان های بیگانه و فارسی در دسترس اهل دانش و هنر بود. انگیزه ی اصلی تاسیس این شهرک، تالیف کتابی مصور درباره ی سرگذشت ملل مختلف و از جمله مغولان بود. بدین ترتیب ، با همکاری گروه ها مختلف و زیر نظارت مستقیم رشید الدین، مجموعه ای سترگ " جامع التواریخ" تکوین یافت که از نسخه های متعدد آن فقط بخش های ناقصی را در دست داریم.
کتاب جامع التواریخ چندین بار نسخه برداری و تصویر شد. قسمت اول کتاب ، تاریخ عمومی است که از خلقت آدم شروع می شود و به تاریخ مغول ختم می گردد و قسمت دوم مربوط به تاریخ مغول است.
تصاویر این کتاب بر خلاف کتاب های دوره ی اولیه ی مغول که کادر مربع بودند ، به صورت مستطیل و افقی کادربندی گردیده اند که گاهی این کادر افقی به وسیله ی ستون های معماری به سه قسمت تقسیم شده است.
در این کتاب مناظر و صحنه هایی از کشتی نوح، داستان یونس، داستان های ملی ایران و رزم رستم، داستان های انجیل و غیره به نمایش گذاشته شده است.
در بخش تاریخ مغول این کتاب چهره ها بیشتر مغولی و چینی هستند . گفته می شود که پاره ای ار تصاویر این قسمت تحت تاثیر مکاتب سونگ4 و یوان5 چین بوده اند.
پاره ای از عناصر در نقاشی های این کتاب مانند ابرهای مواج، تنه ی درختان پیچیده و گره دار و صخره ای تیز و همچنین دشت های بریده می تواند بیانگر نفوذ هنر خاور دور در مینیاتور ایران باشد.
تحرک در نقاشی های این کتاب بیشتر نمایانده شده و قلم گیری آبدارتر و نازکی خطوط حادتر و اغراق آمیز تر گشته است. همچنین در تصاویر از شیوه ی هاشور زنی های نقاشان چینی دوره ی "تانگ" 6 استفاده شده است . قلم گیری زمخت و جامه پردازی تصاویر این اثر تحت تاثیر هنر بین النهرینی و پیکره های بلند قامت الگوی بیزانسی است.
در میان تصاویر نسخه ای از کتاب جامع التواریخ که در انجمن سلطنتی آسیایی لندن نگهداری می شود ، تصاویری از اهل قریش و معراج پیامبر (ص) به چشم می خورد
منابع
روئین پاکباز/ نقاشی ایران از دیرباز تا امروز
تالبوت رایس/ هنر اسلامی
تبمور اکبری پوریا کاشانی/ تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران
کتاب آشنایی با مکاتب نقاشی
